بولس سلامه مسیحی

بولس سلامه

اطلاعات فردی
نام کامل	بولُس سلامه
سرشناسی	شاعر، ادیب و قاضی مسیحی لبنانی
تولد	۱۹۰۲ میلادی، روستای بتدّین القَیش، منطقهٔ جزّین، جنوب لبنان
وفات	۱۹۷۹ میلادی، لبنان
نحوه درگذشت	در پی سال‌ها رنج بیماری و انجام جراحی‌های متعدد
محل دفن	لبنان
اطلاعات علمی
تحصیلات	حقوق در دانشگاه یسوعی (سنت ژوزف) بیروت
مذهب	مسیحی مارونی
اطلاعات فرهنگی
زمینه فعالیت	شعر حماسی، ادبیات، حقوق و قضاوت
علت شهرت	سرودن «ملحمة الغدیر» و اشعار دربارهٔ امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام

بولس سلامه (۱۹۰۲–۱۹۷۹ م)، شاعر و ادیب برجستهٔ مسیحی لبنانی است که به رغم دین خود، شیفتهٔ اهل‌بیت پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله بود و مهم‌ترین اثرش «ملحمة الغدیر» در واقعهٔ غدیر و کربلا است. او با مطالعهٔ عمیق منابع اسلامی مانند قرآن و نهج‌البلاغه، امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام را به عنوان نمادهای عدالت و شجاعت ستود و خود را از روی عشق و اعتقاد، شیعهٔ آنان خواند.

زندگی‌نامه

بولس سلامه در روستای «بِتدین اللُقش» در منطقه جزین جنوب لبنان به دنیا آمد. وی علاوه بر شاعری، روزنامه‌نگار و قاضی نیز بود. او پیش از هجده سالگی به‌عنوان «شیخ صلح» برای رفع اختلافات محلی انتخاب شد. پس از اخذ مدرک حقوق از یک دانشگاه فرانسوی، از سال ۱۹۲۸ تا ۱۹۴۴م منصب قضاوت را بر عهده داشت. سلامه در سال ۱۹۳۶م به بیماری سختی مبتلا شد و به گفته خودش، به‌خاطر رنج‌های بسیار، خود را «ایوب قرن» خواند. او سرانجام پس از یک بیماری طولانی‌مدت در سال ۱۹۷۹م درگذشت.

بر اساس گفته‌های فرزندش، رشاد، بولس سلامه در طول سال‌های بیماری، به‌طور مستمر کتاب‌های دینی مسلمانان به ویژه قرآن، حدیث و تفسیر را مطالعه می‌کرد و گفته می‌شود صدها بار «نهج‌البلاغه» را خوانده بود. او امام علی علیه السلام را دارای اخلاقی پیامبرگونه، مقتدای زاهدان و سخنوران می‌دانست و او را الگوی خود قرار داده بود. سلامه در جایی بیان کرده است: «اگر شیعه بودن به معنای عشق‌ورزیدن به علی علیه السلام و خاندانش و ایستادن در مقابل ظلم و غم‌خواری برای مصائب امام حسین علیه السلام است، من نیز شیعه هستم». مهم‌ترین کتاب او «ملحمة الغدیر (عید الغدیر)» است. این اثر حماسی، مشهورترین کار اوست که به پیشنهاد سید عبدالحسین شرف‌الدین نگاشته شد. این منظومه نزدیک به پنجاه قصیده دارد و به روایت تاریخ اسلام از پیش از تولد پیامبرصلی الله علیه وآله تا واقعه غدیر خم، حادثه کربلا و اسارت اهل‌بیت علیهم السلام می‌پردازد. هدف شاعر از سرودن آن، معرفی امام علی علیه السلام به عنوان الگوی علم و عدالت و امام حسین علیه السلام به عنوان نماد مبارزه با ظلم ذکر شده است. این اثر از سوی برخی محققان به عنوان بهترین شعر حماسی در ادبیات عربی معاصر مورد تحسین قرار گرفته است.

تألیفات

بولس سلامه حیات ادبی خود را با شعر آغاز کرد و به سرودن حماسه‌های نوین روی آورد. او در مجموع ۱۶ کتاب در قالب شعر و نثر از خود به جای گذاشته است که بیشتر آن‌ها منثور است.

• «ملحمة الغدیر (عید الغدیر)»
• «علی و الحسین»
• «ملحمة عیدالریاض»
• «خبز و ملح»
• «حکایة عمر»
• «مذکّرات جریح»
• «مع المسیح»
• «فلسطین و اخواتها»
• «الصراع فی الوجود»

شعر غدیرِ بولس سلامه و علل و انگیزه‌های آن

کتاب «عید الغدیر» سرودهٔ بولس سلامه، ادیب مسیحی لبنانی، توسط دارالکتاب اللبنانی در بیروت به سال ۱۹۸۶م به چاپ رسیده است. این اثر حماسی، که در قالب چهل و نه قصیده، سیر زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و اهل‌بیت علیهم السلام را از دوران جاهلیت تا فرجام حادثهٔ کربلا به تصویر می‌کشد، با تمرکز ویژه بر ستایش امیرالمؤمنین علیه السلام و امام حسین علیه السلام سروده شده است. عنوان کتاب برگرفته از قصیده‌ای نود بیتی دربارهٔ واقعهٔ غدیر است که هرچند تنها یکی از عناوین کتاب است، به عنوان محور اصلی این حماسه انتخاب شده و نام کلی اثر را شکل داده است. این کتاب با رعایت اصول فنی شعر حماسی، جایگاهی ممتاز در ادبیات معاصر عرب یافته و به دلیل عمق محتوا و قدرت ادبی، با استقبال گسترده‌ای از سوی ادیبان مواجه شده است.

بولس سلامه حماسه عید الغدیر را در سال ۱۹۴۸ م سروده است. او که متوجه کمبود فن حماسه در ادبیات عرب شده بود و نیاز شدیدی را به حماسه ای جامع در این ادبیات احساس می‌کرد، همواره در پی این بود تا با سرودن اثر حماسی و زیبا مطابق با معیارهای یک اثر حماسی جهانی، جای خالی این نوع ادبی را در ادبیات عرب پر کند. وی ابتدا در انتخاب موضوع حماسه مردد بود، تا اینکه شیخ عبدالله علایلی به وی پیشنهاد می‌کند تا جنگ‌های عرب را تحت عنوان «ایام العرب» به نظم درآورد. خود وی در مقدمه این حماسه در این باره می‌نویسد که برخی از شخصیت‌های بزرگ دینی در پی داستان منظومی به نوشته او - که در مجله «الادیب» به چاپ رسیده - از او خواسته‌اند تا حماسه ای درباره تاریخ اسلام بسراید.

در این میان پیشنهاد سید عبدالحسین شرف الدین مبنی بر اینکه واقعه غدیر خم را به نظم درآورد، مورد قبول و رضایت او قرار می‌گیرد. البته نباید تأثیر کتاب «الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب» را که علامه امینی نجفی در آن زمان مشغول نگاشتن آن بود و حدود پنج جلد آن منتشر شده بود فراموش کرد.

بولس سلامه از ارتباطش با علامه امینی و از نامه نگاری‌هایی که با هم داشتند نیز سخن می‌گوید. گویا علامه امینی نیز این موضوع را به وی پیشنهاد داده بود. بولس سلامه در مقدمه حماسه خود به نامه ای که در جواب علامه نوشته است نیز اشاره می‌کند:

از اینکه در پاسخ نامه تأخیر داشتم عذر می‌خواهم؛ عذری که تو را از پاسخ نامه بیشتر خوشحال می‌کند و آن را بر پاسخ نامه ترجیح خواهی داد. عذرم این است که من در این مدت از کوچک‌ترین فرصتی که بیماری به من داد، برای سرودن حماسه ای تحت عنوان «عید الغدیر» بهره می‌جستم، تا آن را در حماسه ای منظوم در ارتباط با زندگی و مصایب اهل بیت پیامبر علیهم السلام از آغاز جاهلیت تا پایان مصیبت کربلا بیاورم. تعداد ابیات این حماسه افزون بر ۳۵۰۰ بیت است که عنوان «عید الغدیر» را بر آن نهاده‌ام.

علت نام گذاری

• خود شاعر در این باره می‌گوید: پوشیده نیست که سرودن این حماسه باعث نشر بخش عظیمی از تاریخ اعراب می‌شود. عربیتی که امروزه در سینه اعراب شعله‌ور شده - از باختر دور تا جزیرة العرب - بیش از اینها به الگو گرفتن از قهرمانان گذشته خویش نیازمند است؛ قهرمانانی که تعدادشان زیاد است، ولی هیچ‌یک از آنها شجاعت، دانش و خیراندیشی حضرت علی علیه السلام را ندارند و هیچ‌کس چون حسین علیه السلام در مقابل ستمگران قیام نکرد. پدر برای حق زیست و شمشیرش را در جنگ بدر برای دفاع از حق از نیام کشید، و فرزند در کربلا در راه آزادی به شهادت رسید. بدون شک اولی دست پرورده رسول‌الله صلی الله علیه و آله و دیگری پاره تن او بود.

• شاعر از دیگر عللی که وی را به سرودن این اثر حماسی تشویق کرده است، آشنایی اش با قرآن کریم و شیفتگی او به شخصیت‌های اسلامی همچون پیامبر صلی الله علیه وآله، امام علی و امام حسین علیهما السلام می‌داند. وی در مقدمه قصیده «علی و الحسین علیهما السلام» - که در پایان کتاب «سرّ الایمان» به چاپ رسیده - در این باره می‌گوید: از کودکی شیفته قرآن مجید و تاریخ اسلام بودم. اکنون که حدود چهل سال از عمرم گذشته چگونه می‌توان شیفته آن نباشم. هر گاه به یاد کشته شدن امیرالمؤمنین و فرزندش حسین علیهما السلام می‌افتادم، سینه ام برای یاری حق و شکست باطل برافروخته می‌شد.

• شاعر به دلایل دیگری که این موضوع را برای حماسه برگزیده اشاره می‌کند و می‌گوید: شاید کسی بگوید چرا از بین همه اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام را برای این حماسه برگزیدی؟ من جواب این سؤال را جز با چند کلمه نمی‌دهم. شاعر در بیتی مثال بسیار جالبی در مورد علی علیه السلام و پیروزی‌های اسلام زده است؛ او علی علیه السلام را به ابری تشبیه می‌کند که برای باریدن باران لازم و ضروری است، زیرا اگر ابری نباشد بارانی نخواهد بود. اگر علی علیه السلام هم نبود، برای اسلام و مسلمانان پیروزی رقم نمی‌خورد. بولس سلامه همه وقایع قبل از غدیر خم را به نوعی مشیت و قضای خداوندی می‌داند که از این طریق توجه مسلمانان را به سوی علی علیه السلام جلب می‌کند، زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله در همه حوادث و مناسبت‌ها از وی تمجید می‌نماید و جایگاه والای او را به مردم گوشزد می‌کند. او بعد از این که همه اصحاب و یاران را امتحان می‌کند، در نهایت علی علیه السلام را برای آن امر مهم برمی‌گزیند، تا همه عذرها از مردم گرفته شود. شاعر، این حوادث را نشانه و مقدمه ای برای خلافت امام علی علیه السلام می‌داند.

درباره این کتاب و مؤلف آن چند کتاب تألیف شده، که از این قرار است:

1. حماسه عید الغدیر، سید حسین مرعشی. فارسی، چاپی، منیر، تهران، اول، سال ۱۳۸۲ ش، وزیری، ۱۶۰ ص. در این کتاب در مورد کتاب «عید الغدیر» بولس سلامه و خود او و اشعارش تحقیق نموده و درباره غدیر نیست.
2. بولس سلامة و ملحمة عید الغدیر، عبدالحسین جواهری. عربی، چاپی، چاپ بیروت (لبنان)، سال ۱۴۲۵ ق، وزیری، ۴۸ ص.
3. حماسه عید الغدیر، بولس سلامه، انتخاب: سید حسین مرعشی. فارسی، چاپی. منیر، تهران، سال ۱۳۸۲ ش. وزیری، ۱۶۰ ص. این کتاب انتخاب و توضیح بعضی از اشعار در مورد غدیر از کتاب «عیدالغدیر» بولس سلامه است. البته اصل کتاب به‌طور کامل درباره غدیر نیست.

واقعه غدیر خم

از نظر بولس سلامه این واقعه از مهم‌ترین وقایع صدر اسلام است. به همین دلیل است که حماسه خود را نیز به همین نام نهاده است. یکی از قصائد این حماسه طولانی «یوم الغدیر» می‌باشد، که در آن شاعر به تفصیل به این واقعه پرداخته است. بولس سلامه بازگشت رسول خداصلی الله علیه وآله از مکه و حال و هوایی که حاکم بر جمعیت بود را این چنین توصیف می‌کند:

عاد من حجةالوداع الخطیر		و لفیف الحجیج موج البحور
لجة خلف لجة کانتشار ال		غیم صبحاً فی الفدفد المغمور
و تباری للحج کل رشید		یستطیع القیام للتکبیر
و استفاض النبی نصحاً و احکا		ماً و هدیاً الی الصراط القریر
بلغ العائدون بطحاء «خم»		فکأن الرکبان فی التنور
عرفوه غدیر خم و لیس ال		غور الا ثماله من غدیر

سپس حالت پیامبر صلی الله علیه وآله در پی نازل شدن آیه تبلیغ را ترسیم می‌کند:

و اذا بالنبی یرقب شیئاً		و هو فی مثل جمده المسحور
جاء جبرئیل قائلا یا نبی		اللَّه بلّغ کلام رب مجیر
انت فی عصمة من الناس فانثر		بینات السماء للجمهور
اذعها رسالة اللَّه وحیاً		سرمدیاً و حجة للعصور

در این چهار بیت، بولس سلامه حالت پیامبر صلی الله علیه و آله را هنگام نزول آیه و نیز مضمون آیه تبلیغ را به نظم درآورده است.

حدیث غدیر

سپس شاعر مضمون حدیث غدیر را که پیامبر صلی الله علیه و آله در آن روز بیان فرمودند به نظم می‌کشد و تمام سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله را از ابتدا تا انتها می‌آورد. پیامبر صلی الله علیه وآله در ابتدا نزدیک شدن زمان رحلتش به سوی پروردگار خویش و فراق از اصحاب را به آنها خبر می‌دهد. مردم همه به گریه می‌افتند. آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله آنها را شاهد می‌گیرد که آیا من مولای شما نیستم؟ و همه تأیید می‌کنند که آری. سپس دست علی علیه السلام را بالای سرش می‌برد و او را به عنوان جانشین خود و ولیّ مردم بعد از خودش به مردم معرفی می‌کند:

ایها الناس قال اوشک ان		ادعی و انی و انکم لنشور
و کلانا یجیب: هل تشهدون ال		حق انی بلّغت امر القدیر؟
ادرکوا لهجة النعی خلال ال		قول فالصوت فی جلال القبور
عبرات ملئ العیون و کبت		فی حلوق تأجّجت بالزفیر
اننا شاهدون قالوا جزاک اللَّه		خیراً من ناصح و مشیر
اوَ لا تشهدون ان لا اله		غیر رب فرد رحیم غفور
و بانّی عبد له و رسول		لم یقصر فی النصح و التبشیر
فاجابوا: بلی. فقال: الهی		انت فاشهد لعبدک المأمور
ایها الناس انما اللَّه مولا		کم و مولای ناصری و مجیری
ثم انی ولیکم منذ کان الد		هر طفلاً حتی زوال الدهور
یا الهی من کنت مولاه حقاً		فعلی مولاه غیر نکیر
یا الهی وال الذین یوالون اب		ن‌عمّی وانصر حلیف نصیری
کن عدواً لمن یعادیه و اخذل		کل نکس و خاذل شریر
قالها آخذاً بضبع علی		رافعاً ساعد الهمام الهصور
لاح شعر الابطین عند اعتناق الز		ند للزند فی المقام الشهیر
فکأن النبی یرفع بند ال		عزّ عیداً للقائد المنصور
راویاً للزمان فضل علی		باسطاً للعیون حق الوزیر

آنگاه شاعر، حدیث معروف ثقلین را - که در همین روز بیان فرموده‌اند - به نظم می‌کشد:

سوف القاکم علی الحوض اذ		یأتی علی بکیر کل بکیر
اسال المؤمنین: کیف حفظتم		عفو آی القرآن امر سفیری
لا تضلّوا و استمسکوا بکتاب اللَّه		بعدی بعترتی بالأمیر

لازم است ذکر شود که بولس سلامه در حاشیه این قصیده خود کلامی زیبا در مورد علامه امینی دارد. وی در مورد منابع مورد استفاده اش در مورد حدیث غدیر و ماجرای غدیر می‌گوید: من از بین همه مؤلفان و کسانی که در مورد غدیر مطلب نوشته‌اند، تواناترین آنها در جمع مستندات صحیح، عالم فاضل شیخ عبدالحسین امینی نجفی را - که دارای دیدی بازتر نسبت به بقیه است - ترجیح می‌دهم. او شخصی است که در صبر، استقامت و رنج بسیار در جمع‌آوری مستندات و نقل صحیح این واقعه (واقعه غدیر) نمونه است.

او مستنداتی را جمع کرده است که هیچ شکی در آنها نیست. مطالب او به دلیل تواتر آمدن در کتاب‌های اهل سنت - که هر کدام بخشی از کتاب‌های خود را به این واقعه اختصاص داده‌اند - همانند سیوطی و محمد بن جریر طبری و احمد بن محمد بن عقده و محمد بن احمد بن عثمان الذهبی و…، مورد تأیید همه است. وی در کتاب خود به سایر افراد معتبر - که جمعاً حدود هشتاد و نه حدیث در مورد واقعه غدیر نقل کرده‌اند - و نیز آیه‌های قرآن استناد کرده است. از نظر بولس سلامه، پیامبر صلی الله علیه و آله به‌طور واضح و بدون هیچ غموضی نظر خود را در مورد حضرت علی علیه السلام و ولایت او بیان کرده‌اند.

بثّ طه مقالة فی علی		واضحاً کالنهار دون ستور
لا مجاز و لا غموض و لیس		یستحث الافهام للتفسیر

گویی پولس عقیده دارد که گروهی در پی تحریف سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله در روز غدیر برآمده اند و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله را پیچیده و در پرده دانسته‌اند. وی سعی کرده تا پاسخ آنها را بدهد، و چون خود عرب زبانی اصیل و نیز عالم به علوم زبانی و نیز ادیبی بزرگ است، خوب شرایط قبل و بعد سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را سنجیده. و این چنین می‌گوید که معنی حدیث غدیر واضح و آشکار است و منظور پیامبر صلی الله علیه و آله را می‌توان بدون هیچ غموض و ابهامی دریافت.

بولس سلامه بعد از این ابیات به تبریک صحابه و زنان پیامبر صلی الله علیه و آله و همه مردم حاضر در آن روز نیز اشاره کرده است. گویی او این تبریک را نیز دلیل بر وضوح منظور پیامبر صلی الله علیه و آله دانسته و تصمیم دارد تا با آوردن شواهد به تثبیت این معنی بپردازد:

فأتاه المهنّئون عیون ال		-قوم یبدون آیة التوقیر
جاء الصاحبان یبتدران ال		-قول طُلاًّ علی حقاق العبیر
بتّ مولی للمؤمنین هنیئاً		للمیامین بالامام الجدیر
هنّأته ازواج احمد یتلو		هنّ رتل من الجمیع الغفیر
عیدک العید یا علی فان یصم		-ت حسود او طامس للبدور
تنطق البید ناثرات علی الص		-صحراء وشیاً من کل زهر نضیر

او معتقد است که روز عید غدیر از اهمیت بالایی برخوردار است. حتی در نظر او این روز همتا و هم ارزش و حتی بالاتر از روز مبعث پیامبر صلی الله علیه و آله است، زیرا اگر این روز - یعنی اعلام جانشینی امیرالمؤمنین علیه السلام - نبود، دین پیامبر صلی الله علیه و آله با همه زحمات بسیاری که کشیده بود کامل نبود، و حتی به تعبیر آیه قرآن رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله ابلاغ نشده بود:

کان وهج الشروق یوم حراء

و جلال المغیب یوم غدیر

شهادت پیامبر صلی الله علیه و آله

شهادت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نیز از جمله موضوعاتی است که در این حماسه به آن اشاره شده است. بولس سلامه در آن منظره‌هایی جاودان از شهادت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به سوی حضرت حق ثبت می‌کند؛ مدینه تا آن روز فاجعه ای تلخ‌تر از شهادت رسول خدا صلی الله علیه و آله به خود ندیده بود؛ زمانی که همه مردم دسته دسته با دیدگانی اشک آلود و نوحه گویان به کوچه‌ها ریختند، و در غم از دست دادن خاتم پیامبران صلی الله علیه و آله در مصیبت و اندوهی عظیم فرورفتند.