در غدیر، ارتباط اعتقاد و عمل چنين به ما تفهيم شده كه احکام الهی در كنار ولایت اهل ‏بیت‏ علیهم السلام نه تنها مورد تأكيد است، كه تا ابد دو حلقه ناگسستنى خواهند بود.

اين اهل ‏بیت‏ علیهم السلام هستند كه جزئيات احكام الهى را براى مردم بيان خواهند كرد، و اين احكام الهى ‏اند كه با عمل بدان‏ها تسليم در برابر فرامين خدا را تجربه خواهيم كرد، و اين تسليم با اطاعت از فرستادگان پروردگار جلوه ‏گر می ‏شود.

در اين راستا، اواخر خطبه غدیر شاهد تأكيدات پیامبر صلی الله علیه و آله بر نماز و زكات و حج و امر به معروف و نهی از منکر و اجتناب از محرمات و تقوی است، و در پى آن سخن از مرگ و معاد و حساب روز قیامت و ثواب و عقاب به ميان آمده است، كما اينكه در اوائل خطبه امر به تدبر در قرآن به چشم می خورد.

اين موارد اگر چه ارتباط مستقيم با غدير ندارد و موارد آن نيز بسيار كم است، ولى در حاشيه غدير يادآور ارتباطى است كه احكام الهى بايد با اهل ‏بيت‏ عليهم السلام داشته باشند.

در بين اين تأكيدات، پيامبرصلى الله عليه وآله حلال و حرام را به طور كلى مطرح می‏ كند، و اينكه درباره جزئيات آنها بايد به امامان‏ عليهم السلام مراجعه شود.

اين آيات تضمين شده در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله ۷ آيه است. از جمله آيه ۴۳ سوره بقره است:

Ra bracket.png وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِين La bracket.png:

«نماز را بپا داريد و زكات را بپردازيد و با ركوع كنندگان ركوع نماييد».

Ra bracket.png الَّذِينَ إِنْ مَكَّنَّاهُمْ فِى الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلَّهِ عاقِبَةُ الأُمُورِ La bracket.png[۱]:

«كسانى كه اگر آنان را در زمین امكانات دهيم نماز را بپا مى ‏دارند و زكات را مى ‏پردازند و امر به معروف و نهى از منكر مى‏ نمايند و عاقبت امور متعلق به خداوند است».

اين آيه از چهار بُعد قابل بررسى است:

متن خطبه غدير

«مَعاشِرَ النّاسِ، أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ كَما امَرَكُمُ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ، فَإِنْ طالَ عَلَيْكُمُ الامَدُ فَقَصَّرْتُمْ اوْ نَسيتُمْ فَعَلِىٌّ وَلِيُّكُمْ وَ مُبَيِّنٌ لَكُمْ؛ الَّذى نَصَبَهُ اللَّه عزَّ وَ جَلَّ لَكُمْ بَعْدى امينَ خَلْقِهِ. انَّهُ مِنّى وَ انَا مِنْهُ، وَ هُوَ وَ مَنْ يَخْلُفُ مِنْ ذُرِّيَّتى يُخْبِرُونَكُمْ بِما تَسْالُونَ عَنْهُ وَ يُبَيِّنُونَ لَكُمْ ما لا تَعْلَمُونَ ... . الا وَ انّى اجَدِّدُ الْقَوْلَ: الا فَاقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ»:

اى مردم، نماز را بپا داريد و زكات را بپردازيد همان گونه كه خداى عزوجل به شما دستور داده است.

اگر زمان طويلى بر شما گذشت و كوتاهى نموديد يا فراموش كرديد، على صاحب اختيار شماست و براى شما بيان مى‏ كند، همو كه خداوند عزوجل او را بعد از من به عنوان امين بر خلقش منصوب نموده است.

او از من است و من از اويم. او و آنان كه از نسل من به خلافت مى‏ رسند از آن چه سؤال كنيد به شما خبر مى ‏دهند و آن چه را نمى ‏دانيد برايتان بيان مى‏ كنند.

بدانيد كه من سخن خود را تكرار مى ‏كنم: آگاه باشيد كه نماز را بپا داريد و زكات را بپردازيد و به نيكى امر كنيد و از منكر نهى نماييد.[۲]

موقعيت تاريخى

در فرازهاى آخر خطبه قبل از بیعت، پيامبر صلى الله عليه و آله سفارش به نماز و زكات مى ‏نمايد و اين دستور را با عبارتى كه در چهار جاى قرآن به صورت فعل امر آمده در كلام خود مى ‏آورد كه جمله Ra bracket.png أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ La bracket.png است، و در هر سه مورد جزئى از آيه به حساب مى ‏آيد. جمله«كَما امَرَكُمُ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ» قرآنى بودن اين اوامر را روشن‏ تر مى‏ نمايد.

جالب‏ تر اين است كه پيامبر صلى الله عليه و آله بعد از چند فراز به صراحت مى‏ فرمايد:

«سخن خود را تكرار مى ‏كنم» و اين تنها موردى است كه در خطبه غدير عنوان تكرار به خود مى‏ گيرد، و سپس حضرت دستور نماز و زكات را با امر به معروف و نهى از منكر مى‏ آورد.

به همين جهت احتمال اشاره حضرت به آياتى كه اين چهار دستور در كنار يكديگر است به ميان مى ‏آيد، كه در سوره حج آيه ۴۱ و سوره توبه آيه ۷۱ آمده است.

موقعيت قرآنى

دستور به نماز و زكات به صورت فعل امر در سوره بقره سه بار و در سوره حج يک بار آمده است. آيه ۴۳ سوره بقره مسئله ركوع را هم ضميمه مى‏ كند و مى ‏فرمايد:

Ra bracket.png وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ La bracket.png.

آيه ۸۳ سوره بقره درباره پيمان بنى ‏اسرائيل است كه از جمله اوامر خدا به آنان نماز و زكات است:

Ra bracket.png وَ إِذْ أَخَذْنا مِيثاقَ بَنِى ‏إِسْرائِيلَ لا تَعْبُدُونَ إِلا اللَّه وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ ذِى الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكِينِ وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلاً مِنْكُمْ وَ أَنْتُمْ مُعْرِضُونَ La bracket.png.

آيه ۱۱۰ سوره بقره اشاره به جزاى اين دو عمل دارد و مى‏ فرمايد: Ra bracket.png وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّه إِنَّ اللَّه بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ La bracket.png.

آيه ۷۸ سوره حج -  كه آخر اين سوره است -  دين حضرت ابراهيم ‏عليه السلام را يادآور مى‏ شود و مى ‏فرمايد:

Ra bracket.png وَ جاهِدُوا فِى اللَّه حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْراهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَ فِى هذا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ، فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّه هُوَ مَوْلاكُمْ، فَنِعْمَ الْمَوْلى وَ نِعْمَ النَّصِيرُ La bracket.png.

تحليل اعتقادى

با اين كه به نظر مى ‏آيد مسئله نماز و زكات ارتباطى با غدير ندارد، ولى پيامبر صلى الله عليه و آله بلافاصله بعد از اين سفارش نقطه ربط آن ها را با ولایت و امامت بيان مى ‏كند، و اين همان تفسير گونه‏ اى است كه از اين فراز غدير بر آيه صلاة و زكاة استفاده مى‏ شود.

نكته ربط اين است كه اگر بر اثر كوتاهى يا فراموشى مسايلى درباره نماز و زكات مبهم ماند و نياز به تبيين داشت، چه بايد كرد كه عمل ما«كَما امَرَكُمُ الله» باشد؟

اين سؤالى است كه پیامبر صلی الله علیه و آله با پاسخ آن مردم را متوجه كرده است كه در عبادات خود هم نياز به حجت خدا دارند.

مى‏ فرمايد: براى رفع ابهامات و تبيين جزئيات و پاسخ به سؤالات على‏ عليه السلام و امامان از فرزندانش به عنوان امين‏ هاى پروردگار نصب شده ‏اند، تا در حل مشكلات آن گونه كه خدا امر كرده پاسخ دهند.

بنابراين عمل به دو امر Ra bracket.png اقيموا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ La bracket.png اگر بايد طبق امر خدا باشد، الَى الابَد نياز به معصومين‏ عليهم السلام دارد، كه جوانب گسترده آنها را بيان كنند، و در هر مسئله تازه ‏اى كه پيش مى‏ آيد به كلماتشان مراجعه شود.

اميرالمؤمنين ‏عليه السلام و اداى زكات[۳]

پيامبر صلى الله عليه و آله در فرازى از بخش دوم خطبه غدیر و پس از بيان آيه شديد اللحن تبليغ، اين مسئله را مطرح كرد كه خداوند درباره ولايت على‏ عليه السلام آيه خاصى بر من نازل كرده، و سپس آيه ۵۵ سوره مائده را قرائت كرد:

  اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ   و سپس آن را به على‏ عليه السلام تفسير كرده فرمود:

«على است كه نماز را به پا داشته و در حال ركوع زكات داده است»:

«وَ قَدْ اَنْزَلَ اللَّهُ تَبارَكَ وَ تَعالى عَلَىَّ بِذلِكَ آيَةً مِنْ كِتابِهِ هِىَ»:

  اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ  ،«وَ عَلِىُّ بْنُ اَبى‏ طالِبٍ الَّذى اَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ هُوَ راكِعٌ يُريدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فى كُلِّ حالٍ»:

و خداوند در اين مورد آيه‏ اى از كتابش بر من نازل كرده است:  اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا...  :

«صاحب اختيار شما خدا و رسولش هستند و كسانى كه ايمان آورده و نماز را بپا می دارند و در حال رکوع زكات مى ‏دهند»، و على بن ابى ‏طالب است كه نماز را بپا داشته و در حال ركوع زكات داده و در هر حال خداوند عز و جل را قصد می كند.

بيان وجوب زكات در غدير[۴]

اميرالمؤمنين‏ عليه السلام در زمان عثمان اتمام حجتى در مسجد داشتند و در ضمن استناد به غدير وجوب زكات را بيان فرمودند.

در آن جا زید بن ارقم و براء بن عازب و ابوذر و مقداد و عمار گفتند: ما شهادت مى‏ دهيم كه سخن پيامبر صلى الله عليه و آله را به ياد داريم كه بر منبر ايستاده بود و تو در كنار او بودى و مى‏ فرمود:

... اى مردم، خداوند در كتابش شما را به نماز امر كرده و من آن را برايتان بيان نمودم، و به زكات و روزه و حج دستور داده كه آن را هم براى شما بيان و تفسير نمودم، و به ولايت دستور داده و من شما را شاهد مى‏ گيرم كه ولايت مخصوص اين شخص است -  و حضرت دست مبارک را بر على بن ابى‏ طالب‏ عليه السلام قرار دادند -  و سپس براى دو پسرش بعد از او، و سپس براى اوصياء از فرزندانشان بعد از آن هاست. آنان از قرآن جدا نمى ‏شوند و قرآن از آنان جدا نمى ‏شود تا بر سر حوضم بر من وارد شوند... .[۵]

زكات در خطبه غدير[۶]

در خطبه غدیر سه نكته اساسى درباره نماز و زكات فرموده ‏اند:

۱. تأكيد خاص دين اسلام بر اين دو عمل، كه اثرات خاص دنيوى و اُخروى و فردى و اجتماعى آن بر همگان معلوم است.

۲. انجام اين دو وظيفه آن طور كه خداوند دستور فرموده «كَمَا اَمَرَكُمُ الله»، به طورى كه هرگونه بدعت و كم و زياد كردن عمدى ارزشِ آن ها را ساقط مى‏ كند.

و اين بدان معنى است كه خداوند مى‏ خواهد درجه اطاعت كامل مردم را با اين دو عمل بسنجد و بدين وسيله مردم ميزانِ «اَلإِسلَامُ هُوَ التَّسلِيم» را در خود محک بزنند.

۳. اگر هرگونه سؤال يا مشكلى درباره اين دو عمل پيش آمد بايد از امامان‏ عليهم السلام پرسيد تا مطابق خواست خداوند باشد.

به تعبير ديگر: يكى از مسائلى كه در خطبه غدير به آن اشاره شده زكات است.

پيش از آن كه سخن پيامبر صلى الله عليه و آله به آخرين بخش خود برسد، بخش دهم خطابه اختصاص به حلال و حرام و واجبات و محرمات يافت، و مقصود حضرت معرفى كسانى بود كه مردم بايد در آينده‏ هاى نزديك و دور در احكامشان به آنان مراجعه كنند.

پيامبر صلى الله عليه و آله در دو فراز از بخش دهم خطبه غدير پس از اشاره به حج، نماز و زكات را دو بار مطرح كرد؛ يک بار با اشاره به آيه ۴۳ سوره بقره:  وَ اَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرّاكِعينَ  ، و بار ديگر با اشاره به آيه ۴۱ سوره حج:  الَّذينَ اِنْ مَكَّناهُمْ فِى الاَرْضِ اَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ  .

پيرو آن نكته اصلى را به ميان آورد كه اگر زمان طويلى بر شما گذشت و كوتاهى نموديد يا فراموش كرديد على صاحب اختيار شماست و براى شما بيان مى ‏كند.

آن گاه ادامه اين مسير را نشان داده و فرمود: او و آنان كه از نسل من به خلافت مى ‏رسند از آن چه سؤال كنيد به شما خبر مى ‏دهند و آن چه را نمى‏ دانيد برايتان بيان مى‏ كنند:

«مَعاشِرَ النّاسِ، اَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ كَما اَمَرَكُمُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ، فَاِنْ طالَ عَلَيْكُمُ الاَْمَدُ فَقَصَّرْتُمْ اَوْ نَسيتُمْ فَعَلِىٌّ وَلِيُّكُمْ وَ مُبَيِّنٌ لَكُمْ؛ الَّذى نَصَبَهُ اللَّهُ عزَّ وَ جَلَّ لَكُمْ بَعْدى اَمينَ خَلْقِهِ. اِنَّهُ مِنّى وَ اَنَا مِنْهُ، وَ هُوَ وَ مَنْ يَخْلُفُ مِنْ ذُرِّيَّتى يُخْبِرُونَكُمْ بِما تَسْاَلُونَ عَنْهُ وَ يُبَيِّنُونَ لَكُمْ ما لا تَعْلَمُونَ... . اَلا وَ اِنّى اُجَدِّدُ الْقَوْلَ: اَلا فَاَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ أْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ»:

اى مردم، نماز را به پا داريد و زكات را بپردازيد همانطور كه خداوند عز و جل به شما فرمان داده است و اگر زمان طويلى بر شما گذشت و كوتاهى نموديد يا فراموش كرديد، على صاحب اختيار شماست و براى شما بيان مى‏ كند، او كه خداوند عز و جل بعد از من به عنوان امين بر خلقش او را منصوب نموده است.

او از من است و من از اويم. او و آنان كه از نسل من ‏اند از آن چه سؤال كنيد به شما خبر می دهند و آن چه را نمى ‏دانيد براى شما بيان مى‏ كنند... .

من سخن خود را تكرار مى‏ كنم: نماز را بپا داريد و زكات را بپردازيد و به كار نيک امر كنيد و از منكرات نهى نماييد.

منبع

غدير در قرآن، ج ۲، ص ۴۵۱-۴۵۳.

پانویس

  1. حج /  ۴۱.
  2. اسرار غدير: ص ۱۵۵، ۱۵۶ بخش ۱۰.
  3. سخنرانى استثنائى غدير: ص ۱۴۷-۱۵۵.
  4. اولين ميراث مكتوب درباره غدير: ص ۱۹.
  5. كتاب سليم: ح ۱۱.
  6. اسرار غدير: ص ۱۰۰، ۲۲۳. واقعه قرآنى غدير: ص ۱۰۵. سخنرانى استثنائى غدير: ص ۲۲۳-۲۳۱.