بولس سلامه مسیحی

شعر غديرِ بولس سلامه و علل و انگيزه‏ هاى آن

يكى از جلوه ‏هاى زيبا در مورد غدیر قصيده ‏سرايى و غديريه‏ گويى بولس سلامه مسيحى است! او در ديوان اشعار خود شعرى سروده و در آن به غدير اشاره كرده است.

كتابى در همين باره از او چاپ شده، كه کتابشناسی آن از اين قرار است:

عيد الغدير، بولس سلامه (مسيحى) . عربی، چاپى، دارالكتاب اللبنانى، بیروت، سال ۱۴۰۶ ق، ۱۹۸۶ م، وزيرى، ۳۱۸ ص.

در اين كتاب اشعار مؤلف مسيحى در مورد اهل‏ بیت ‏علیهم السلام آمده است، و به خصوص پیامبر صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین و امام حسین‏ علیهما السلام است.

در اين كتاب چهل و نه عنوان شعر آمده كه تنها يک عنوان درباره غدير است و به همان مشهور است.

درباره اين كتاب و مؤلف آن چند كتاب تألیف شده، كه از اين قرار است:

حماسه عيد الغدير، سيد حسين مرعشى. فارسى، چاپى، منير، تهران، اول، سال ۱۳۸۲ ش، وزيرى، ۱۶۰ ص. در اين كتاب در مورد كتاب «عيد الغدير» بولس سلامه و خود او و اشعارش تحقيق نموده و درباره غدير نيست.

بولس سلامة و ملحمة عيد الغدير، عبدالحسين جواهرى. عربى، چاپى، چاپ بيروت (لبنان) ، سال ۱۴۲۵ ق، وزيرى، ۴۸ ص.

حماسه عيد الغدير، بولس سلامه، انتخاب: سيد حسين مرعشى. فارسى، چاپى. منير، تهران، سال ۱۳۸۲ ش. وزيرى، ۱۶۰ ص. اين كتاب انتخاب و توضيح بعضى از اشعار در مورد غدير از كتاب «عيدالغدير» بولس سلامه است. البته اصل كتاب به طور كامل درباره غدیر نيست.

جا دارد در اينجا چند مورد از علل و انگيزه‏ هاى شاعر مسيحى «بولس سلامه» و كتاب او «عيد الغدير» را بيان كنيم:

دلايل انتخاب موضوع

كتاب «عيد الغدير» از حماسه‏ هاى مشهورى است كه جايگاه مناسبى را در ادبيات عرب به خود اختصاص داده است. اين كتاب به دليل رعايت بسيارى از ويژگى ‏هاى فنىِ حماسه در جهان ادب، از مقبوليت بسيارى برخوردار است. به طورى كه به بولس سلامه لقب شاعر حماسى داده ‏اند.

تسميه كتاب «عيد الغدير» از باب تسميه كل به جزء است، زيرا داستان اين كتاب ترسيم زندگى پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل‏ بیت‏ علیهم السلام از دوران جاهلیت تا پايان حادثه کربلا است.

شاعر قصيده ‏اى نود بيتى در مورد ماجراى روز غدير و برگزيده شدن حضرت على‏ عليه السلام به خلافت توسط پيامبر صلى الله عليه و آله آورده، و آن را عنوان قصيده اصلى حماسه خود قرار داده است. تا جايى كه حماسه خود را نيز به همين نام نهاده است.

اين حماسه در زمانى سروده شده است كه سرزمين‏ هاى عربی و اسلامى شاهد موج شديدى از تهاجم فكرى و فرهنگى است، به طورى كه حتى براى به انجام رسيدن اين تهاجم فرهنگى از حملات مستقيم نظامى نيز ابايى نداشتند. اين امر در بيدار شدن روحيه حماسى و ملى‏ گرايى در بين اعراب، از جمله بولس سلامه تأثير بسزايى داشت.

در اينجا قصد داريم به طور كوتاه شخصيت شاعر و روحيات او و سپس شرايطى كه او را به حماسه ‏سرايى سوق داده بررسى كنيم.

سلامه شاعرى مسيحى است، ولى از يک سو عاطفه انسانى و از سوى ديگر پرورش يافتن در محيط اسلامى، ارزش‏ هاى اسلامى را به وى نوشانده، تا جايى كه او عضوى از جامعه اسلامى شده است.

بولس سلامه حماسه عيد الغدير را در سال ۱۹۴۸ م سروده است. او كه متوجه كمبود فن حماسه در ادبیات عرب شده بود و نياز شديدى را به حماسه ‏اى جامع در اين ادبیات احساس مى‏ كرد، همواره در پى اين بود تا با سرودن اثر حماسى و زيبا مطابق با معيارهاى يک اثر حماسى جهانى، جاى خالى اين نوع ادبى را در ادبيات عرب پر كند.

وى ابتدا در انتخاب موضوع حماسه مردد بود، تا اينكه شيخ عبدالله علايلى به وى پيشنهاد مى‏ كند تا جنگ ‏هاى عرب را تحت عنوان «ايام العرب» به نظم در آورد. خود وى در مقدمه اين حماسه در اين باره مى ‏نويسد كه برخى از شخصيت‏ هاى بزرگ دينى در پى داستان منظومى به نوشته او -  كه در مجله «الاديب» به چاپ رسيده -  از او خواسته ‏اند تا حماسه‏ اى درباره تاريخ اسلام بسرايد.

در اين ميان پيشنهاد سيد عبدالحسين شرف‏ الدين مبنى بر اينكه واقعه غدير خم را به نظم در آورد، مورد قبول و رضايت او قرار مى‏ گيرد.

البته نبايد تأثير كتاب «الغدير فى الكتاب و السنة و الادب» را كه علامه امینی نجفی در آن زمان مشغول نگاشتن آن بود و حدود پنج جلد آن منتشر شده بود فراموش كرد.

بولس سلامه از ارتباطش با علامه امینی و از نامه‏ نگارى ‏هايى كه با هم داشتند نيز سخن مى‏ گويد. گويا علامه امينى نيز اين موضوع را به وى پيشنهاد داده بود.

بولس سلامه در مقدمه حماسه خود به نامه‏ اى كه در جواب علامه نوشته است نيز اشاره مى‏ كند:

از اينكه در پاسخ نامه تأخير داشتم عذر مى ‏خواهم؛ عذرى كه تو را از پاسخ ‏نامه بيشتر خوشحال مى‏ كند و آن را بر پاسخ ‏نامه ترجيح خواهى داد.

عذرم اين است كه من در اين مدت از كوچک ‏ترين فرصتى كه بيمارى به من داد، براى سرودن حماسه‏ اى تحت عنوان «عيد الغدير» بهره مى‏ جستم، تا آن را در حماسه ‏اى منظوم در ارتباط با زندگى و مصايب اهل‏ بيت پيامبر عليهم السلام از آغاز جاهلیت تا پايان مصيبت کربلا بياورم.

تعداد ابيات اين حماسه افزون بر ۳۵۰۰ بيت است كه عنوان «عيد الغدير» را بر آن نهاده ‏ام.

البته خود شاعر اشاره مى‏ كند كه دعوت سيد شرف ‏الدين يا عبدالله علايلى تنها انگيزه سرودن اين حماسه نبوده، بلكه اين كارش را لبيک به دعوتى درونى مى ‏داند كه خودش بى‏ صبرانه منتظرش بوده است.

خود شاعر در اين باره مى‏ گويد:

پوشيده نيست كه سرودن اين حماسه باعث نشر بخش عظيمى از تاریخ اعراب مى ‏شود.

عربيتى كه امروزه در سينه اعراب شعله ‏ور شده -  از باختر دور تا جزيرة العرب -  بيش از اينها به الگو گرفتن از قهرمانان گذشته خويش نيازمند است؛ قهرمانانى كه تعدادشان زياد است، ولى هيچ يک از آنها شجاعت، دانش و خيرانديشى حضرت على‏ عليه السلام را ندارند و هيچ كس چون حسين‏ عليه السلام در مقابل ستمگران قيام نكرد.

پدر براى حق زيست و شمشيرش را در جنگ بدر براى دفاع از حق از نيام كشيد، و فرزند در كربلا در راه آزادى به شهادت رسيد.

بدون شک اولى دست ‏پرورده رسول‏ الله ‏صلى الله عليه و آله و ديگرى پاره تن او بود.

شاعر از ديگر عللى كه وى را به سرودن اين اثر حماسى تشويق كرده است، آشنايى‏ اش با قرآن كريم و شيفتگى او به شخصيت‏ هاى اسلامى همچون پيامبر صلى الله عليه وآله، امام على و امام حسين‏ عليهما السلام مى‏ داند.

وى در مقدمه قصيده «على و الحسين ‏عليهما السلام» -  كه در پايان كتاب «سرّ الايمان» به چاپ رسيده -  در اين باره مى‏ گويد: از كودكى شيفته قرآن مجيد و تاریخ اسلام بودم.

اكنون كه حدود چهل سال از عمرم گذشته چگونه مى‏ توان شيفته آن نباشم. هر گاه به ياد كشته شدن اميرالمؤمنين و فرزندش حسين‏ عليهما السلام مى ‏افتادم، سينه‏ ام براى يارى حق و شكست باطل بر افروخته مى ‏شد.

عشق به اهل‏ بيت و حضرت على ‏عليهم السلام

شاعر به دلايل ديگرى كه اين موضوع را براى حماسه برگزيده اشاره مى‏ كند و مى‏ گويد: شايد كسى بگويد چرا از بين همه اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله، على‏ عليه السلام را براى اين حماسه برگزيدى؟

من جواب اين سؤال را جز با چند كلمه نمى ‏دهم.

شاعر در بيتى مثال بسيار جالبى در مورد على‏ عليه السلام و پيروزى‏ هاى اسلام زده است؛ او على‏ عليه السلام را به ابرى تشبيه مى‏ كند كه براى باريدن باران لازم و ضرورى است، زيرا اگر ابرى نباشد بارانى نخواهد بود.

اگر على‏ عليه السلام هم نبود، براى اسلام و مسلمانان پيروزى رقم نمى‏ خورد. بولس سلامه همه وقايع قبل از غدير خم را به نوعى مشيت و قضاى خداوندى مى‏ داند كه از اين طريق توجه مسلمانان را به سوى على ‏عليه السلام جلب مى ‏كند، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله در همه حوادث و مناسبت‏ ها از وى تمجيد مى ‏نمايد و جايگاه والاى او را به مردم گوشزد مى‏ كند.

او بعد از اين كه همه اصحاب و ياران را امتحان مى‏ كند، در نهايت على‏ عليه السلام را براى آن امر مهم بر مى‏ گزيند، تا همه عذرها از مردم گرفته شود. شاعر، اين حوادث را نشانه و مقدمه ‏اى براى خلافت امام على‏ عليه السلام مى‏ داند.

واقعه غدير خم

از جمله مهم‏ ترين وقايع صدر اسلام كه مى ‏توان آن را نقطه عطفى در تاريخ اسلام دانست، ماجراى غدير و معرفى حضرت على‏ عليه السلام به عنوان جانشین پيامبر صلى الله عليه و آله و ولى مسلمانان توسط پيامبر صلى الله عليه و آله بود.

از نظر بولس سلامه اين واقعه از مهم‏ترين وقايع صدر اسلام است. به همين دليل است كه حماسه خود را نيز به همين نام نهاده است.

يكى از قصائد اين حماسه طولانى «يوم الغدير» مى‏ باشد، كه در آن شاعر به تفصيل به اين واقعه پرداخته است.

بولس سلامه بازگشت رسول‏ خداصلى الله عليه وآله از مكه و حال و هوايى كه حاكم بر جمعيت بود را اين چنين توصيف مى‏ كند:

عاد من حجةالوداع الخطير

و لفيف الحجيج موج البحور

لجة خلف لجة كانتشار ال

غيم صبحاً فى الفدفد المغمور

و تبارى للحج كل رشيد

يستطيع القيام للتكبير

و استفاض النبى نصحاً و احكا

ماً و هدياً الى الصراط القرير

بلغ العائدون بطحاء «خم»

فكأن الركبان فى التنور

عرفوه غدير خم و ليس ال

غور الا ثماله من غدير

سپس حالت پيامبر صلى الله عليه وآله در پى نازل شدن آیه تبلیغ را ترسيم مى‏ كند:

و اذا بالنبى يرقب شيئاً

و هو فى مثل جمده المسحور

جاء جبرئيل قائلا يا نبى

اللَّه بلّغ كلام رب مجير

انت فى عصمة من الناس فانثر

بينات السماء للجمهور

اذعها رسالة اللَّه وحياً

سرمدياً و حجة للعصور

در اين چهار بيت، بولس سلامه حالت پيامبر صلى الله عليه و آله را هنگام نزول آيه و نيز مضمون آيه تبلیغ را به نظم در آورده است.

حديث غدير

سپس شاعر مضمون حدیث غدیر را كه پيامبر صلى الله عليه و آله در  آن روز بيان فرمودند به نظم مى‏ كشد و تمام سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله را از ابتدا تا انتها مى‏ آورد.

پيامبر صلى الله عليه وآله در ابتدا نزديک شدن زمان رحلتش به سوى پروردگار خويش و فراق از اصحاب را به آنها خبر مى‏ دهد. مردم همه به گريه مى‏ افتند.

آنگاه پيامبر صلى الله عليه وآله آنها را شاهد مى‏ گيرد كه آيا من مولاى شما نيستم؟ و همه تأييد مى‏ كنند كه آرى.

سپس دست على ‏عليه السلام را بالاى سرش مى‏ برد و او را به عنوان جانشین خود و ولىّ مردم بعد از خودش به مردم معرفى مى‏ كند:

ايها الناس قال اوشک ان

ادعى  و انى و انكم لنشور

و كلانا يجيب: هل تشهدون ال

حق انى بلّغت امر القدير؟

ادركوا لهجة النعى خلال ال

قول فالصوت فى جلال القبور

عبرات ملئ العيون و كبت

فى حلوق تأجّجت بالزفير

اننا شاهدون قالوا جزاك اللَّه

خيراً من ناصح و مشير

اوَ لا تشهدون ان لا اله

غير رب فرد رحيم غفور

و بانّى عبد له و رسول

لم يقصر فى النصح و التبشير

فاجابوا: بلى. فقال: الهى

انت فاشهد لعبدك المأمور

ايها الناس انما اللَّه مولا

كم و مولاى ناصرى و مجيرى

ثم انى وليكم منذ كان الد

هر طفلاً حتى زوال الدهور

يا الهى من كنت مولاه حقاً

فعلى مولاه غير نكير

يا الهى وال الذين يوالون اب

ن‏عمّى وانصر حليف نصيرى

كن عدواً لمن يعاديه و اخذل

كل نكس و خاذل شرير

قالها آخذاً بضبع على

رافعاً ساعد الهمام الهصور

لاح شعر الابطين عند اعتناق الز

ند للزند فى المقام الشهير

فكأن النبى يرفع بند ال

عزّ عيداً للقائد المنصور

راوياً للزمان فضل على

باسطاً للعيون حق الوزير

آنگاه شاعر، حديث معروف ثقلین را -  كه در همين روز بيان فرموده ‏اند -  به نظم مى‏ كشد:

سوف القاكم على الحوض اذ

يأتى على بكير كل بكير

اسال المؤمنين: كيف حفظتم

عفو آى القرآن امر سفيرى

لا تضلّوا و استمسكوا بكتاب اللَّه

بعدى بعترتى بالأمير

لازم به ذكر است كه بولس سلامه در حاشيه اين قصيده خود كلامى زيبا در مورد علامه امينى دارد. وى در مورد منابع مورد استفاده ‏اش در مورد حدیث غدیر و ماجراى غدير مى‏ گويد:

من از بين همه مؤلفان و كسانى كه در مورد غدير مطلب نوشته ‏اند، تواناترين آنها در جمع مستندات صحيح، عالم فاضل شيخ عبدالحسين امينى نجفى را -  كه داراى ديدى بازتر نسبت به بقيه است -  ترجيح مى ‏دهم. او شخصى است كه در صبر، استقامت و رنج بسيار در جمع‏ آورى مستندات و نقل صحيح اين واقعه (واقعه غدير) نمونه است.

او مستنداتى را جمع كرده است كه هيچ شكى در آنها نيست. مطالب او به دليل تواتر آمدن در كتاب‏ هاى اهل‏ سنت -  كه هر كدام بخشى از كتاب‏ هاى خود را به اين واقعه اختصاص داده ‏اند -  همانند سیوطی و محمد بن جرير طبرى و احمد بن محمد بن عقده و محمد بن احمد بن عثمان الذهبى و... ، مورد تأييد همه است.

وى در كتاب خود به ساير افراد معتبر -  كه جمعاً حدود هشتاد و نه حديث در مورد واقعه غدير نقل كرده ‏اند -  و نيز آيه‏ هاى قرآن استناد كرده است.

از نظر بولس سلامه، پيامبر صلى الله عليه و آله به طور واضح و بدون هيچ غموضى نظر خود را در مورد حضرت على‏ عليه السلام و ولايت او بيان كرده ‏اند.

بثّ طه مقالة فى على

واضحاً كالنهار دون ستور

لا مجاز و لا غموض و ليس

يستحث الافهام للتفسير

گويى پولس عقيده دارد كه گروهى در پى تحريف سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله در روز غدير بر آمده اند و سخنان پيامبر صلى الله عليه و آله را پيچيده و در پرده دانسته ‏اند.

وى سعى كرده تا پاسخ آنها را بدهد، و چون خود عرب زبانى اصيل و نيز عالم به علوم زبانى و نيز اديبى بزرگ است، خوب شرايط قبل و بعد سخن پيامبر صلى الله عليه و آله را سنجيده؛

و اين چنين مى‏ گويد كه معنى حدیث غدیر واضح و آشكار است و منظور پيامبر صلى الله عليه و آله را مى ‏توان بدون هيچ غموض و ابهامى دريافت.

بولس سلامه بعد از اين ابيات به تبریک صحابه و زنان پيامبر صلى الله عليه و آله و همه مردم حاضر در آن روز نيز اشاره كرده است.

گويى او اين تبريک را نيز دليل بر وضوح منظور پيامبر صلى الله عليه و آله دانسته و تصميم دارد تا با آوردن شواهد به تثبيت اين معنى بپردازد:

فأتاه المهنّئون عيون ال

-قوم يبدون آية التوقير

جاء الصاحبان يبتدران ال

-قول طُلاًّ على حقاق العبير

بتّ مولى للمؤمنين هنيئاً

للميامين بالامام الجدير

هنّأته ازواج احمد يتلو

هنّ رتل من الجميع الغفير

عيدک العيد يا على فان يصم

-ت حسود او طامس للبدور

تنطق البيد ناثرات على الص

-صحراء وشياً من كل زهر نضير

او معتقد است كه روز عيد غدير از اهمیت بالايى برخوردار است. حتى در نظر او اين روز همتا و هم ‏ارزش و حتى بالاتر از روز مبعث پيامبر صلى الله عليه و آله است، زيرا اگر اين روز -  يعنى اعلام جانشینی اميرالمؤمنين‏ عليه السلام -  نبود، دين پيامبر صلى الله عليه و آله با همه زحمات بسيارى كه كشيده بود كامل نبود، و حتى به تعبير آيه قرآن رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله ابلاغ نشده بود:

كان وهج الشروق يوم حراء

و جلال المغيب يوم غدير

شهادت پيامبر صلى الله عليه و آله

شهادت رسول گرامى اسلام ‏صلى الله عليه و آله نيز از جمله موضوعاتى است كه در اين حماسه به آن اشاره شده است.

بولس سلامه در آن منظره‏ هايى جاودان از شهادت پيامبر اكرم‏ صلى الله عليه و آله به سوى حضرت حق ثبت مى‏ كند؛ مدینه تا آن روز فاجعه ‏اى تلخ تر از شهادت رسول‏ خدا صلى الله عليه و آله به خود نديده بود؛ زمانى كه همه مردم دسته دسته با ديدگانى اشک‏ آلود و نوحه‏ گويان به كوچه‏ ها ريختند، و در غم از دست دادن خاتم پيامبران‏ صلى الله عليه و آله در مصيبت و اندوهى عظيم فرو رفتند.

منبع

دانشنامه غدیر،جلد ۵،صفحه ۱۱۹