جهنم

آيه «أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ كانُوا هُوداً أَوْ نَصارى...»

علی بن ابی ‏طالب ‏علیه السلام آن امامى است كه پیامبر رحمت صلی الله علیه و آله او را سبب امتحان امت قرار داد و فرمود: لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى: اى على، اگر تو نبودى مؤمنين بعد از من شناخته نمى‏ شدند.

پيامبر صلى الله عليه و آله فصلى از مراسم غدير و خطابه آن را به دشمنان ائمه ‏عليهم السلام اختصاص داده تا مردود شوندگان از امتحان علوى بدانند چه آينده ‏اى در انتظار آنان است. اقتباس از چند آيه و تضمين آياتى ديگر براى اين منظور، روى هم ۱۵ آيه را عنوان اين بخش قرار داده است.

در اين آيات از يک سو اوصاف و رفتار اعداء اهل‏ بیت ‏علیهم السلام در دنيا مطرح شده، كه ثابت قدم نبودن آنان در ايمان و گفتگوهاى نارواى آنان و متكبر بودن آنان ذكر شده است. از سوى ديگر جزاى اعتقاد و عملشان در دنيا و آخرت را بيان مى‏ كند كه سقوط ارزش اعمالشان، و استحقاق آتش ابدى بدون تخفيف و مهلت و بدون شفاعت، آن هم عذاب فوق ‏العاده ‏اى در پايين ‏ترين درجه جهنم با شنيدن صداى جوشش جهنم و ديدن شعله‏ هاى آتش نمونه ‏هاى آن است.

اين آيات تضمين شده در كلام پيامبر صلى الله عليه و آله ۱۵ آيه است، كه از جمله اين آيات آيه ۱۴۰ سوره بقره و آيه ۲۴ سوره لقمان و آيه ۱۴ سوره فجر است:

«أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ كانُوا هُوداً أَوْ نَصارى قُلْ أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّه وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّه وَ مَا اللَّه بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»:

«يا مى‏ گوييد ابراهيم و اسماعيل و اسحاق و يعقوب و نوادگانِ او يهودى يا نصرانى بوده ‏اند. بگو: شما آگاه‏تريد يا خداوند؟ و چه كسى ظالم‏تر است از كسى كه شهادتى از خداوند نزد او كتمان شود؟! خداوند از آنچه انجام مى‏ دهيد غافل نيست».

«نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلاً ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلى عَذابٍ غَلِيظٍ»:

«آنان را زمان اندكى از نعمت‏ها برخوردار مى ‏سازيم و سپس به عذاب غليظى دچار مى نماييم».

«إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ»:

«پروردگار تو در كمين است».

اين آيات از چهار بُعد قابل بررسى است:

۱. موقعيت تاريخى

برنامه سه روزه غدير پايان يافته و غروب بيستم ذى‏ الحجة کاروان پيامبر صلى الله عليه و آله از غدير خم راهى مدینه شده است. گروه چهارده نفرى از منافقین نقشه قتل پيامبر صلى الله عليه و آله را براى اجراى آن در عقبه هرشى در پيش دارند. قبل از رسيدن قافله به كوه هرشى، ۱۴ نفر خود را به قُلّه رساندند و در دو سوى آن كمين كردند. با رسيدن شتر پيامبر صلى الله عليه و آله -  كه پيشاپيش قافله در حركت بود و حذيفه و عمار راهنماى آن بودند -  منافقين حمله كردند و پس از درگيرى‏ هاى مفصل، منافقين فرارى شدند.

در آنجا حذیفه پيشنهاد پيگيرىِ آنان را به پيامبر صلى الله عليه و آله داد، ولى حضرت با اقتباس از دو آيه قرآن به او فهماند كه فعلاً مأمور به صبر هستم.

اين دو آيه يكى در سوره ملک است كه در قرآن «إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ» است، ولى در كلام حضرت به اين صورت اقتباس شده آمده است: «انَّ اللَّه لَهُمْ بِالْمِرْصادِ». آيه دوم در سوره لقمان است كه در كلام حضرت از صيغه متكلم به غايب تغيير يافته و به جاى «نمتعهم» كلمه «سَيُمْهِلُهُمُ» به كار رفته و حضرت فرموده است: «وَ سَيُمْهِلُهُمْ قَليلاً ثُمَّ يَضْطَرُّهُمْ الى عَذابٍ غَليظٍ».

روز بعد كه قافله براى استراحت توقف كرد بار ديگر آن گروه با يكديگر به نجوى پرداختند در حالى كه حضرت همه را از سخن سرى گفتن منع كرده بود. هنگام حركت پيامبر صلى الله عليه و آله آنان را فراخواند و مورد مؤاخذه قرار داد و پرسيد: در چه باره ‏اى نجوى مى‏ كرديد؟ گفتند: ما اصلاً سخن سرّى نداشته ‏ايم!

پيامبر صلى الله عليه و آله با تضمين بخش دوم آيه ۱۴۰ از سوره بقره در كلام خود و فقط با حذف همزه استفهام قبل از كلمه «أَ أَنْتُمْ» پاسخ آنان را داد و فرمود: «أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّه، وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّه، وَ مَا اللَّه بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ».

۲. موقعيت قرآنى

از نظر موقعيت قرآنى، آيه سوره بقره درباره كسانى از يهود و نصارى است كه درباره خدا با پيامبر صلى الله عليه و آله احتجاج مى‏ كنند و شواهد را كتمان مى‏ كنند. خداوند به آنان خطاب مى ‏كند: چه كسى ظالم‏تر است از آنكه شهادتى را نزد خدا كتمان مى نمايد؟

آيه سوره فجر در زمينه احوال قوم عاد و ثمود و فرعون است كه در اثر كثرت فساد به تازيانه عذاب الهی گرفتار شدند. خداوند با يادآورى آنان مى ‏فرمايد: «پروردگار تو در كمينگاه است».

آيه سوره لقمان از آيه ۲۲ آغاز مى ‏شود كه خداوند مردم را در دو گروه معرفى مى‏ نمايد. يكى «مَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى الله» است كه به عروة الوثقى متمسک شده ‏اند.

گروه دوم كافران هستند كه درباره آنان «فَلا يَحْزُنْكَ كُفْرُهُ» و «إِلَيْنا مَرْجِعُهُمْ» فرموده و سپس مى ‏فرمايد: «آنان را زمان كوتاهى از نعمت ‏ها برخوردار مى ‏كنيم و سپس به عذاب غليظ مى‏ كشانيم».

۳. تحليل تاريخى

داستان مفصلى كه اين سه آيه در ضمن آن از لبان مبارک پيامبر صلى الله عليه و آله به صورت اقتباس صادر شده، از حذيفه يمانى است كه گوشه ‏اى از داستان بلند غدير را چنين نقل مى‏ كند:

منافقین در بين خود به گفتگو پرداختند و بحث نمودند و نظر دادند تا بر اين نظر متفق شدند كه شتر پيامبر صلى الله عليه و آله را بر فراز كوه هَرشى بِرَمانند، و اين در حالى بود كه در جنگ تبوک نيز مثل همين نقشه را اجرا كرده بودند ولى خداوند شرّ آنان را از پيامبرش دور كرده بود.

اين گونه بود كه درباره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله بارها به قتل و ترور و مسموم كردن متفق شدند. در آن مجلس منافقين و دشمنان پيامبر صلى الله عليه و آله از آزاد شدگانِ قريش و منافقينِ انصار و كسانى از اعراب مدینه و اطراف آن كه در دلشان ارتداد بود حاضر بودند. آنان -  كه چهارده نفر بودند -  قرار گذاشتند و هم قسم شدند كه شتر پيامبر صلى الله عليه و آله را بِرَمانند.

پيامبر صلى الله عليه و آله باقى آن روز و شب مسير را ادامه داد تا به گردنه هرشى نزديک شد. آنجا آن چهارده نفر جلوتر رفته بودند و در قله كوه پنهان شده بودند و شترهاى خود را پشت تخته سنگ‏ ها خوابانده بودند. آنان همراه خود ظرف‏هاى استوانه‏اى برده بودند و آنها را پر از ريگ كرده بودند، تا با رسيدن پيامبر صلى الله عليه و آله آنها را به سوى پاهاى شتر بغلتانند.

حذيفه مى‏ گويد: پيامبر صلى الله عليه و آله من و عمار را فراخواند و به او دستور داد از پشت سر شتر را راهنمايى كند و به من فرمود افسار شتر را در دست بگيرم. به قله كوه كه رسيديم آن چهارده نفر از پشت سر ما ظرف‏ هاى پر از ريگ و نيز تخته سنگ‏ هاى از پيش آماده شده را بين پاهاى شتر رها كردند. شتر ترسيد و نزديک بود بِرَمَد، و پيامبر صلى الله عليه و آله را نيز با خود به اين سو و آن سو ببرد.

پيامبر صلى الله عليه و آله با صداى بلند به شتر فرمود: آرام بگير، كه بر تو مشكلى نيست. خداوند شتر را به زبان آورد و با عربى فصيح گفت: وَاللَّه يا رَسُولَ اللَّه، لا ازَلْتُ يَداً عَنْ مُسْتَقَرِّ يَدٍ وَ لا رِجْلاً عَنْ مَوْضِعِ رِجْلٍ وَ انْتَ عَلى ظَهْرى : يا رسول ‏اللَّه، به خدا قسم دست از جاى دست و پا از موضعِ پا حركت نخواهم داد مادامى كه تو بر پشت من هستى.

سپس آن چهارده نفر به سوى شتر هجوم آوردند تا آن را برمانند. من و عمار رو در روى آنان ايستاديم و با شمشيرهايمان حمله كرديم. آن شب بسيار تاريک بود و آنان از مقابل ما فرار كردند و با نااميدى از نقشه‏اى كه داشتند پشت تخته سنگ‏ها پنهان شدند.

حذيفه مى ‏گويد: عرض كردم: يا رسول الله، اين كسانى كه چنين قصدى داشتند چه كسانى هستند؟ فرمود: اى حذيفه، اينان منافقین در دنيا و آخرت هستند. عرض كردم: آيا عده‏ اى را سراغ آنان نمى ‏فرستى كه سرهاى آنان را جدا كند و بياورد.

فرمود: خداوند به من دستور داده از آنان اعراض كنم. خوش ندارم كه مردم بگويند: اين پيامبر گروهى از قوم و اصحابش را به دين خود فراخواند و آنان پذيرفتند. سپس با كمک آنان جنگيد تا بر دشمنش غالب گرديد، و آنگاه كه غلبه پيدا كرد ياران خود را به قتل رسانيد. اى حذيفه اينان را رها كن، «فَانَّ اللَّه لَهُمْ بِالْمِرْصادِ، وَ سَيُمْهِلُهُمْ قَليلاً ثُمَّ يَضْطَرُّهُمْ الى عَذابٍ غَليظٍ»: خداوند در كمين اينان است و به زودى به آنان مهلت مى‏ دهد و سپس آنان را به عذاب شديد دچار مى ‏كند.

عرض كردم: يا رسول‏اللَّه، اين عده منافق كيانند؟ آيا از مهاجرين‏اند يا انصار؟ پيامبرصلى الله عليه وآله يكايک آنان را نام برد تا همه چهارده نفر را ذكر كرد. در بين آنان كسانى بودند كه خوش نداشتم آنان را بين آن گروه ببينم! لذا ساكت شدم. پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: اى حذيفه، گويا درباره بعضى از كسانى كه برايت نام بردم (از منافقين) شک دارى؟! سرت را بلند كن!

حذيفه مى‏ گويد: سرم را به سوى آن گروه برگرداندم در حالى كه در قله كوه ايستاده بودند. به فرمان پيامبر صلى الله عليه و آله آسمان برقى زد و آنچه در اطرافمان بود روشن شد. سپس نور آن برق ثابت ماند به طورى كه گمان كردم آفتاب طلوع كرده است.

سپس به آن گروه نگاه كردم و فرد فرد آنان را شناختم، و ديدم همان گونه كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرموده بود؛ آنان چهارده نفر بودند: نُه نفر از قريش و پنج نفر از غير قريش ... . به خدا قسم آنان عبارت بودند از اولى، دومى، عثمان، طلحه، عبد الرحمن بن عوف، سعد بن ابی‏ وقاص، ابوعبیده جراح، معاویة بن ابی‏ سفیان و عمرو بن عاص، كه اينان از قريش بودند. اما پنج نفر ديگر عبارت بودند از: ابوموسی اشعری، مغیرة بن شعبه ثقفی، اوس بن حدثان نصری، ابوهریره و ابوطلحه انصاری.

حذيفه مى‏گويد: سپس از كوه سرازير شديم و راه پايين را پيش گرفتيم در حالى كه فجر طلوع كرده و صبح شده بود. پيامبر صلى الله عليه وآله پياده شد و وضو گرفت و منتظر اصحابش شد تا جمع شدند. در آنجا همان گروه چهارده نفرى را ديدم كه همگى با مردم وارد شدند و پشت سر پيامبرصلى الله عليه وآله به نماز ايستادند.

وقتى نماز حضرت تمام شد نگاه كرد و ابوبكر و ابوعبيده را ديد كه با يكديگر نجوى مى ‏كنند و سخن سرّى مى‏ گويند. به همين جهت به منادى خود فرمان داد تا در بين مردم ندا كند: هيچ سه نفرى از مردم حق ندارند اجتماع كنند و سخن سرى نجوى كنند!!

سپس پيامبر صلى الله عليه و آله از پاى كوه هرشى مردم را حركت داد تا به منزل بعدى رسيدند. در آن منزل سالم مولى ابی‏ حذیفه ديد آن دو نفر با يكديگر نجوى مى ‏كنند. وقتى سالم در اين باره از آنان سؤال كرد گفتند: ما جمع شده‏ايم تا قسم ياد كنيم و پيمان ببنديم كه از محمد اطاعت نكنيم در آنچه از ولايت على بن ابى‏ طالب بعد از خود بر ما واجب كرد!! او از اين نقشه استقبال كرد و وارد نجواى آنان شد.

وقتى پيامبرصلى الله عليه وآله مى‏خواست از آن منزل حركت كند اين سه نفر نزد حضرت آمدند. حضرت پرسيد: امروز در چه باره‏اى نجوى مى‏ كرديد، در حالى كه من شما را از نجوى نهى كرده بودم؟ گفتند: يا رسول‏اللَّه، جز در اين وقتى كه نزد شماييم با هم ملاقاتى نداشته‏ايم!

پيامبرصلى الله عليه وآله نگاهى به آنان كرد و اين آيه را براى آنان خواند: «أَنْتُمْ أَعْلَمُ أَمِ اللَّه، وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللَّه، وَ مَا اللَّه بِغافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ»: «آيا شما آگاه‏تريد يا خدا؟ چه كسى ظالم ‏تر است از كسى كه شهادتى نزد خود را از خدا كتمان مى‏ كند، و خداوند از آنچه شما انجام مى‏ دهيد غافل نيست».

۴. تحليل اعتقادى

آنچه به عنوان تفسير اين آيات از تطبيق آنها بر صحيفه و توطئه قتل پيامبر صلى الله عليه و آله استفاده مى‏ شود دو نكته است:

الف) اولى و دومى كه رو در روى خدا و رسول كار خود را كتمان كردند و اين كتمان را انكار كردند، مصداق «أَظْلَمُ» يعنى ظالم ‏ترين شدند.

ب) خداوند دشمنان اهل‏ بیت ‏علیهم السلام را چند صباحى در اين دنيا مهلت مى ‏دهد چنانكه مى ‏فرمايد: «نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلاً»؛ و سپس آنان را به عذاب غلاظ و شداد مبتلا مى‏ نمايد چنانكه مى ‏فرمايد: «ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلى عَذابٍ غَلِيظٍ». اين عذابِ آنان از لحظه مرگ آغاز شده و در عالم برزخ ادامه دارد تا در قيامت به سزاى اصلى اعمال خود برسند.

اولی و دومی هنگام مرگ، پيامبر و اميرالمؤمنين ‏عليهما السلام را ديدند كه به آنان مى‏ گفتند: بشارت باد شما را به آتش در پايين ‏ترين درجه جهنم!!

بعد هم كه به حال احتضار افتادند خبر از ورود به آتش و داخل شدن در تابوت دادند و در توصيف آن چنين گفتند: تابوتى از آتش كه با قفلى از آتش بسته شده و در آن دوازده نفرند. آن تابوت در چاهى در قعر جهنم است، كه هر گاه خدا بخواهد جهنم را شعله‏ور نمايد صخره را از در آن چاه بر مى ‏دارد.

در عالم برزخ هم هر از چند گاهى اميرالمؤمنين‏ عليه السلام يا يكى از ائمه‏ عليهم السلام خود را به آنان نشان مى‏ دهند، و آنان از قعر آتش التماس مى‏ كنند، ولى جز پاسخ رد نمى‏ شنوند. در اين باره ماجرايى از زندگى اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده در روزى با حارث همدانى بودند. حضرت فرمود: آيا آنچه من مى ‏بينم تو هم مى ‏بينى؟

عرض كرد: چگونه من مى ‏توانم آنچه شما مى ‏بينى ببينم، در حالى كه خداوند چشم شما را نورانيت داده و به شما عطا كرده آنچه به احدى عطا نكرده است. فرمود: اين ظالمِ اولى است كه بر دروازه ‏اى از آتش مى‏ گويد: اى اباالحسن، مرا ببخش. خدا او را نيامرزد.

سپس حضرت لحظاتى مكث كرد و دوباره فرمود: اى حارث، آنچه من مى ‏بينم تو هم مى ‏بينى؟ آنگاه فرمود: اين ظالمِ دومى است كه بر دروازه‏ اى از دروازه ‏هاى آتش مى‏ گويد: اى اباالحسن، مرا ببخش. خدا او را نيامرزد.

آيه «إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ»

در خطابه غدیر آياتى از قرآن به صورت اقتباس و تضمين، در شأن پذيرندگان ولايت اميرالمؤمنين‏عليه السلام ديده مى‏شود. مقامات و شئونى كه درباره اولياى اميرالمؤمنين‏عليه السلام در اين فرازها مطرح شده، از پايه‏هاى اعتقادى آن يعنى داشتن قلبى مطمئن و بى شك و ترديد آغاز شده، و به توصيف ايمان حقيقى آنان يعنى »ايمان به غيب« رسيده، و آنگاه رستگارى آنان مورد امضاى خدا و رسول قرار گرفته و مغفرت و اجر بزرگ برايشان ضمانت شده است. آن پاداش بزرگ بهشت است و امان از آتش، و استقبال از محبين على‏عليه السلام با سلام بهشتى.

اين آيات تضمين شده در كلام پيامبرصلى الله عليه وآله 6 آيه است، كه از جمله اين آيات آيه 12 سوره ملك است:

»إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ« :

»كسانى كه از پروردگارشان مى‏ترسند )بدون آنكه او را ببينند( به خاطر ايمانى كه به غيب دارند. براى آنان مغفرت و اجر بزرگ است« .

اين آيه از چهار بُعد قابل بررسى است:

1-  متن خطبه غدير

الا انَّ اوْلِيائَهُمُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ. مَعاشِرَ النّاسِ، شَتّانَ ما بَيْنَ السَّعيرِ وَ الاجْرِ الْكَبيرِ:

بدانيد كه اولياء و دوستان امامان معصوم كسانى هستند كه از پروردگارشان مى‏ترسند )بدون آنكه او را ببينند( به خاطر ايمانى كه به غيب دارند. براى آنان مغفرت و اجر بزرگ است. اى مردم، چقدر فاصله است بين شعله‏هاى آتش و اجر بزرگ!!××× 2 اسرار غدير: ص 153 بخش 7. ×××

2-  موقعيت تاريخى

فرازهاى اواسط خطابه پيامبرصلى الله عليه وآله همچنان در توصيف مواليان ائمه‏عليهم السلام است و آن حضرت از قوت ايمان آنان مسئله ايمان به غيب را مطرح مى‏كند كه خداوند در قرآن ارزش والايى براى آن قائل شده است. اين مسئله را با تضمين آيه سوره ملك در كلام خود، به صورت كامل و فقط با برداشتن »انَّ« از اول آن مطرح نموده است.

3-  موقعيت قرآنى

در سوره ملك بعد از آنكه خداوند عذاب كافران در جهنم را توصيف مى‏كند، در آيه 12 مؤمنان را در برابر آنان قرار مى‏دهد و با بيان عمق ايمانشان مغفرت و اجر كبير را به آنان وعده مى‏دهد.

4-  تحليل اعتقادى

دو نكته بسيار حساس كه از ارتباط اين آيه با پذيرندگان ولايت معصومين‏عليهم السلام در خطابه غدير قابل ملاحظه است، مسئله ايمان به غيب و مسئله اجر كبير است كه دومى به عنوان پاداش چنين ايمان محكمى تعيين شده است.

آنچه در اينجا قابل ذكر است اشاره به اجر كبير در آيه است. شكى نيست كه به جاى »اجر بزرگ« ممكن بود نام »بهشت« به صراحت برده شود ولى گويا ثمره ايمان به غيب منحصر به بهشت نيست، و خداوند به كسانى كه چنين ايمانى و يقينى را در روز قيامت به ارمغان بياورند پاداشى ذخيره نموده كه خود از آن به عنوان »كبير« ياد كرده و فقط در آن روز عظمت اين لطف الهى معلوم خواهد شد.

در كنار اجر بزرگ، مغفرت و بخشش خداوند است كه براى ايمان آورندگان به غيب ضمانت شده است.

نكته قابل توجه اين است كه در آيات قبل از آيه 12، خداوند از »سعير« و »جهنم« به عنوان جزاى كافران نام مى‏برد؛ و پيامبرصلى الله عليه وآله نيز همين آيات سعير را در فرازهاى قبلى خطبه فرموده است.

با توجه به آنچه از »اجر كبير« براى مؤمنان به غيب و »سعير« براى كافران گفته شد معلوم مى‏شود آنان كه ولايت امامان را قبول ندارند در واقع ايمان به غيب ندارند و طبعاً مستحق »سعير« هستند و اين به معناى كافر بودن آنان است. لذا پيامبرصلى الله عليه وآله در عبارتى فشرده و پر معنى مى‏فرمايد: شَتّانَ ما بَيْنَ السَّعيرِ وَ الاجْرِ الْكَبيرِ: چقدر فاصله است بين سعير و اجر كبير!! كه همان فاصله كفر و ايمان است.

6.  آيه »إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ«××× 1 فجر /  14. ××× =  جهنم /  آيه »أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ كانُوا هُوداً أَوْ نَصارى...«

7.  آيه »إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِى الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِيراً«××× 2 نساء /  145. غدير در قرآن: ج 2 ص 146  - 137. ×××

  با در نظر گرفتن اينكه غدير مراسم مفصلى در سه روز بوده، گذشته از آياتى كه مستقيماً در آن ايام نازل شده و در قسمت آيات نازل شده در غدير ذكر شد، آياتى هم در ضمن كلام به صورت اشاره آمده و منظور از آنها بيان شده است. اين موارد در تفسير 18 آيه است، كه از جمله اين آيات، آيه 145 سوره نساء و آيه 29 سوره نحل است:

»إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِى الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِيراً« :

»منافقين در درجه پايين‏تر آتش هستند و براى آنان يارى نخواهى يافت« .

»فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ«××× 3 نحل /  29. ×××:

»از درهاى جهنم وارد شويد در حالى كه در آن دائمى خواهيد بود، و بد جايى براى متكبران است« .

اين آيات از چهار بُعد قابل بررسى است:

1-  متن خطبه غدير

مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُمْ وَ انْصارَهُمْ وَ اتْباعَهُمْ وَ اشْياعَهُمْ فِى الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلبئس مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ ... . الا انَّهُمْ اصْحابُ الصَّحيفَةِ:

اى مردم، امامانى كه مردم را به آتش جهنم دعوت مى‏كنند، و ياران و تابعين و پيروانشان در پايين‏ترين درجه آتش جهنم جاى دارند و چه بد است اقامتگاه متكبرين ... . بدانيد كه آنان اصحاب صحيفه‏اند.××× 1 مراجعه شود به كتاب: اسرار غدير: ص 149 بخش 6 . ×××

2-  موقعيت تاريخى

خطابه غدير وارد مرحله معرفى دشمنان شده و اين شناسايى را از رهبران ضلالت آغاز كرده است. پس از آنكه امامان دعوت كننده به آتش را معرفى نموده، اينك نوبت آن است كه شدت عذاب خداوند را درباره آنان گوشزد فرمايد و اتباع آنان را نيز نشانه رود تا خود را آسوده از سزاى الهى ندانند.

در چنين موقعيتى با اقتباس از دو آيه قرآن و تركيب هر دو در يك جمله جايگاه جهنمى آنان و اتباعشان را بيان فرموده است.

3-  موقعيت قرآنى

آيه اول در سوره نساء و درباره »دَرك اسفَل جهنم« است. اين آيه در ضمن آياتى است كه از آيه 137 اين سوره در وصف منافقين آغاز شده و آنان را به دوستى با كافرين و دورى از مؤمنين، و نيز انتظار بلا براى مؤمنان و حيله‏گرى با خداوند و متحير بودن در دين توصيف فرموده، تا اينجا كه مى‏فرمايد: »منافقين در پست‏ترين جاى جهنم‏اند« .

آيه دوم در چهار جاى قرآن با عبارات مشابه درباره اهل جهنم آمده است، ولى در سوره نحل با »لام« آمده كه در خطبه نيز »لَبِئْسَ« است و لذا بايد مورد خطبه را اشاره به آيه مزبور دانست.

اين آيه در ذيل آياتى درباره گمراه كنندگان مردم است كه روز قيامت گناهان گمراه شدگان توسط خود را نيز بر دوش خواهند كشيد، و در توصيفشان حيله‏گرى و رويارويى با خداوند ذكر شده تا آنجا كه مى‏فرمايد: »از ابواب جهنم وارد شويد و در آن دائمى باشيد، و چه بد جايى است محل اقامت متكبران« .

4-  تحليل اعتقادى

تحليل اعتقادى اول

اين فراز قرآنى غدير، سه نقطه حساس در بردارد كه با توجه به جمله قبل و آخر اين جمله، مرجع ضماير آن اصحاب صحيفه‏اند كه امامان دعوت كننده مردم به آتش‏اند و داستان صحيفه در فصل قبل روشن شد.××× 1 مراجعه شود به كتاب: غدير در قرآن: ج 1 ص 129 و ج 2 ص 123. ××× اكنون به تبيين اين سه نكته مى‏پردازيم:

در جمله »انَّهُمْ وَ انْصارَهُمْ وَ اتْباعَهُمْ وَ اشْياعَهُمْ فِى الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ« مطرح كردن »انصار« و »اتباع« و »اشياع« در كنار رهبران آتش است.

الف. انصار امامانِ آتش

انصار يعنى ياران و دست اندركارانى كه در روزهاى غصب خلافت به يارى اولى و دومى شتافتند، و اگر آنان نبودند بدون شك مجريان سقيفه كارى از پيش نمى‏بردند. روزى كه بر در خانه على و فاطمه‏عليهما السلام براى گرفتن بيعت آمدند چهار هزار نفر مسلح در كوچه‏هاى مدينه آماده بودند كه اگر مهاجمين با مشكلى رو به رو شدند به عنوان كمك بيايند.××× 2 بحار الانوار: ج 28 ص 202 107. ×××

آنگاه كه دومى فرياد زد: »هيزم بياوريد تا خانه را با اهلش آتش بزنم« ، تاريخ مى‏گويد: »فَحَمَلُوا حَزْمَ الْحَطَبِ ...« يعنى عده‏اى بسته‏هاى هيزم را حمل كردند تا بر در خانه فاطمه‏عليها السلام چيدند.××× 1 كتاب سليم: ص 149. ××× آنگاه كه دومى آمد تا هيزم‏ها را آتش بزند چه بسيار مغيره‏ها و قنفذها كه آتش بيار معركه بوده‏اند و نامشان به ما نرسيده است!××× 2 بحار الانوار: ج 28 ص 339. ×××

او با لگد در را شكست و بقيه در پى او بى‏اجازه به خانه وحى يورش آوردند. آيا اينها چه كسانى بودند؟ على بن ابى‏طالب‏عليه السلام را چهل نفر مى‏كشيدند و طناب بر گردن براى بيعت مى‏بردند و فاطمه‏عليها السلام كمربند على‏عليه السلام را گرفته مانع مى‏شد. اينها چه كسانى بودند؟××× 3 بحار الانوار: ج 28 ص 317 283 270. ×××

آنگاه كه فدك را غصب كردند همين گروه بودند كه راضى نبودند اين سرزمين در دست فاطمه‏عليها السلام باشد و دلشان مى‏تپيد كه فدك داخل بيت‏المال شود تا همه از آن سهمى ببرند؛ و لذا در برابر هر جسارت و اقدامى نسبت به حضرت زهراعليها السلام مهر سكوت بر لب زدند، و كار به جايى رسيد كه آن حضرت خطابه بلند خويش را ايراد فرمايد و از هميارى مردم با ظالمين شكايت نمايد.××× 4 بحار الانوار: ج 29 ص 243. ×××

بايد اذعان داشت كه وقتى كسى ياور ابوبكر و عمر شد نتيجتاً بر ضد اميرالمؤمنين و صديقه كبرى‏عليهما السلام  قيام كرده است و اين نهايت درجه يارى بر ضد خداوند است و بايد در انتظار بدترين سزاى الهى باشند.

ب. اتباع امامانِ آتش

پس از »انصار« نوبت »اتباع« به معناى تابعين است. آنان كه نگذاشتند اين آتشِ برافروخته بر ضد اهل‏بيت‏عليهم السلام خاموش شود و اين راه را زنده نگاه داشتند و نسل‏هاى بعدى مسلمانان را بدان سو كشاندند؛ همچون تابعين واقعى پيامبرصلى الله عليه وآله كه نگذاشتند چراغ نورانى اسلام در نسل‏هاى بعدى خاموش شود. اتباع دومى پس از او نقشه بسيار دقيقى اجرا كردند تا عثمان خلافت را به دست گرفت و سقيفه ده سال ديگر به حيات خود ادامه داد.

تا آنگاه كه پس از فوران ظلم سقيفه، مردم به ساحت قدس اميرالمؤمنين‏عليه السلام پناه آوردند و خلافت ظاهرى اميرالمؤمنين‏عليه السلام آغاز شد.

در اين روزگار كه مى‏رفت تا به دفن سقيفه بيانجامد، عده‏اى از تابعين سقيفه سر از شام برآوردند كه رئيسشان معاويه بود و لشكرى عظيم براى احياى سقيفه به جنگ غدير فرستادند.

عده‏اى ديگر سر از بصره درآوردند كه دختر سقيفه رياستشان را بر عهده داشت و طلحه از امضا كنندگان صحيفه دوم نيز در كنار او بود. در همين حال در داخل كشورِ على‏عليه السلام و لشكر او نفوذِدار و دسته سقيفه به حدى بود كه علناً بدعت‏هاى عمر را اجرا مى‏كردند و اگر حضرت مانعشان مى‏شد فريادشان بلند مى‏شد.

روزى اميرالمؤمنين‏عليه السلام در كوفه به امام حسن‏عليه السلام دستور داد تا بين مردم اعلام كند: نماز تراويح كه در ماه رمضان به جماعت مى‏خوانند -  و از بدعت‏هاى دومى است‏ممنوع و حرام است. مردم با شنيدن سخن امام حسن‏عليه السلام فرياد برآوردند: »واعمراه! واعمراه« ! وقتى امام حسن‏عليه السلام نزد اميرالمؤمنين‏عليه السلام بازگشت حضرت پرسيد: اين صدا چيست؟ عرض كرد: يا اميرالمؤمنين، مردم فرياد مى‏زنند: »واعمراه! واعمراه« يعنى: اى عمر، به فرياد ما برس!! اميرالمؤمنين‏عليه السلام فرمود: برو و به مردم بگو: نمازتان را بخوانيد!××× 1 تهذيب الاحكام: ج 3 ص 70 ح 227. ××× و مى‏بينيم كه آن حضرت را وادار مى‏كردند كه از برداشتن بدعت‏هاى ابوبكر و عمر دست بردارد!

ج. اشياع امامانِ آتش

»اشياع« كه جمع »شيعه« به معناى »پيرو« است، شامل همه كسانى مى‏شود كه در طول تاريخ به هر صورتى و در هر موقعيتى راه اولى و دومى را پذيرفته‏اند و قلباً يا لساناً و يا عملاً در راه پيشبرد اهداف سقيفه گام برداشته‏اند. اين عنوان محدوده زمانى و مكانى ندارد و تا آخرين روز دنيا ادامه خواهد يافت و در پرونده سقيفه نام همه پيروانشان ثبت خواهد شد.

در كلام پيامبرصلى الله عليه وآله انصار و اتباع و اشياع در رديف امامان آتش قرار گرفته‏اند و يك خبر مهم درباره همه آنان اعلام شده و آن درك اسفل جهنم است، و اين همان پايه اعتقادى ماست كه هر كس راهى را برگزيند و به هر كس اقتدا كند همراه او خواهد بود و تا نهايت آن راه خواهد رفت.

تحليل اعتقادى دوم

نكته دوم در جمله »انهم و انصارهم و اتباعهم و اشياعهم فى الدرك الاسفل من النار« ، »درك اسفل« است. كلمه »دَرْك« -  كه »دَرَك« هم در قرائت آن صحيح است -  به معناى آخرين نقطه در عمق چيزى مثل درياست. بنا بر اين اگر بگوييم: »دَرَك النّارِ« يعنى آخرين نقطه قعر جهنم، ولى در اينجا تأكيد پرمعنايى براى »درك« آورده شده و آن كلمه »اسفَل« به معناى پايين‏ترين است.

اگر چه به نظر مى‏رسد با ذكر كلمه اول نيازى به »اسفَل« نيست، ولى آنگاه كه جايگاه بنيانگذاران ظلم را در جهنم بدانيم درخواهيم يافت كه اين تركيب كلمات براى ترسيم آن عذاب وحشتناك لازم است.

الف. درك اسفل چاهى در قعر جهنم

اميرالمؤمنين‏عليه السلام در توصيف اين »درك اسفل« مى‏فرمايد: در قعر جهنم چاهى است و بر سر آن چاه صخره‏اى است كه هر گاه خداوند بخواهد جهنم را شعله‏ور كند آن صخره را از در آن چاه برمى‏دارد و جهنم از شعله‏هاى آن چاه شعله مى‏گيرد.

مى‏بينيم كه اين چاه پس از طبقه‏هاى هفتگانه جهنم در قعر آن قرار دارد، و خداوند آن را به صورت اتاقى قرار نداده بلكه به شكل چاه است كه عمق بيشتر در آن معنى دارد، و اينجاست كه معناى درك اسفل يا قعر پايين‏تر معلوم مى‏گردد. آن قدر پايين‏تر است كه قبل از آن طبقه هفتم جهنم پايان مى‏يابد. آن قدر پايين است كه وقتى درب آن باز مى‏شود تازه جهنم شعله مى‏گيرد. آنگاه حضرت معذبين در اين چاه را نام برد كه بدترين آنان اولى و دومى‏اند؛ و جالب است كه اميرالمؤمنين‏عليه السلام اين مطلب را رو در روى آنان به خودشان فرمود.××× 1 بحار الانوار: ج 30 ص 410  - 405. كتاب سليم: ص 161. ×××

ب. ابليس و ابوبكر و عمر

در حديث ديگر خدا مى‏فرمايد: دومى و اصحابش را در قعرى از جهنم مى‏آويزم كه ابليس در درجه‏اى بالاتر بر او كه پايين‏تر است مى‏نگرد و او را لعنت مى‏كند«!××× 2 بحار الانوار: ج 31 ص 124. ×××

حديث ديگرى در اين زمينه از اميرالمؤمنين‏عليه السلام وارد شده كه فرمود: روزى به سمت بيرون كوفه خارج شدم و قنبر پيشاپيش من در حركت بود. در اين هنگام ابليس رو به ما مى‏آمد. من به او گفتم: تو پيرمرد بدى هستى! گفت: يا اميرالمؤمنين، چرا چنين مى‏گويى؟ به خدا قسم، برايت حديثى نقل كنم كه خودم از خداى عزوجل بدون واسطه شنيده‏ام:

آن هنگام كه به خاطر گناهم به آسمان چهارم فرود آمدم چنين ندا كردم: اى خداى من واى آقاى من، گمان نمى‏كنم مخلوقى شقى‏تر از من خلق كرده باشى. خداوند به من چنين وحى كرد: بلى، از تو شقى‏تر خلق كرده‏ام، نزد مالك )خزانه‏دار جهنم( برو تا به تو نشان دهد.

نزد مالك رفتم و گفتم: خداوند به تو سلام مى‏رساند و مى‏فرمايد: شقى‏تر از مرا نشانم ده. مالك مرا به جهنم برد و درِ طبقه بالا را برداشت. آتش سياهى بيرون آمد كه گمان كردم مرا و مالك را در خود فرو برد. مالك به آتش گفت: آرام باش، و شعله‏ها آرام گرفت.

سپس مرا به طبقه دوم برد. آتشى بيرون آمد كه از اولى سياه‏تر و گرم‏تر بود. به آن گفت: خاموش باش، و خاموش شد. تا آنكه مرا به طبقه هفتم برد، و هر آتشى كه از طبقه‏اى خارج مى‏شد شديدتر از طبقه قبل بود.

در طبقه هفتم آتشى بيرون آمد كه گمان كردم مرا و مالك را و همه آنچه خداوند عز و جل خلق كرده را در خود فرو برد. دست بر چشمانم گذاردم و گفتم: اى مالك، دستور ده تا خاموش شود وگرنه من خاموش مى‏شوم. مالك گفت: تو تا روز معين خاموش نخواهى شد.

سپس دستور داد و آن آتش خاموش شد. دو مرد را ديدم كه بر گردنشان زنجيرهاى آتشين بود و آنان را از بالا آويزان كرده بودند و بالاى سرشان عده‏اى با تازيانه‏هاى آتش آنان را مى‏زدند.

پرسيدم: اى مالك، اين دو نفر كيانند؟ گفت: آيا آنچه بر ساق عرش بود نخوانده‏اى -  و من قبلاً يعنى دو هزار سال قبل از آنكه خداوند دنيا را خلق كند خوانده بودم -  »لا الهَ الاّ اللَّه، مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّه، ايَّدْتُهُ وَ نَصَرْتُهُ بِعَلِىٍّ )يعنى محمد را به على مؤيد نموده و يارى كردم(  « . مالك گفت: اين دو نفر دشمنان آنان و ظالمين بر ايشان هستند.××× 1 بحار الانوار: ج 8 ص 315. ×××

ج. حكايت اولى و دومى از قعر جهنم

جالب است كه آن دو هنگام مرگ اين قعر جهنم را مشاهده كردند. محمد بن ابى‏بكر مى‏گويد: پدرم ابوبكر هنگام مرگ صداى واى و ويلش بلند شد. عمر به او گفت: اى خليفه پيامبر! چرا صداى واى و ويل بلند كرده‏اى؟

گفت: اينان محمد و على هستند كه مرا به آتش بشارت مى‏دهند، و در دست محمد صحيفه‏اى است كه در كعبه بر سر آن هم پيمان شديم. او به من مى‏گويد: به جان خودم قسم به آن وفا كردى، و تو و اصحابت يكديگر را بر عليه ولى خدا كمك كرديد. بشارت بده به آتش در پايين‏ترين درجه جهنم.

محمد بن ابى‏بكر مى‏گويد: وقتى با او تنها ماندم به او گفتم: اى پدر، بگو: »لا اله الاّ اللَّه« . گفت: هرگز نمى‏گويم و نمى‏توانم بگويم تا وارد آتش شوم و داخل تابوت گردم! وقتى نام »تابوت« را آورد گمان كردم هذيان مى‏گويد. گفتم: كدام تابوت؟ گفت: تابوتى از آتش كه با قفلى از آتش بسته شده است. در آن دوازده نفرند، از جمله من و اين رفيقم.

گفتم: عمر؟ گفت: آرى، پس مقصودم كيست؟ و نيز ده نفر ديگر كه در چاهى در جهنم هستيم. بر در آن چاه صخره‏اى است كه هرگاه خدا بخواهد جهنم را شعله‏ور كند آن صخره را بلند مى‏كند.××× 1 بحار الانوار: ج 30 ص 130 129. كتاب سليم: ص 351  - 349. ×××

تحليل اعتقادى سوم

نكته سوم در جمله »انَّهُمْ وَ انْصارَهُمْ ... وَلبئس مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ« ، در كلمه »مُتَكَبِّرين« نهفته است. خداوند تعالى پس از آنكه تابوتى در چاه قعر جهنم را جايگاه ابدى آنان معرفى مى‏كند مى‏فرمايد: »چه بد جاى اقامتى دارند متكبران« . بايد بدانيم كه چرا خداوند اين صفت را شاخص‏ترين حالت براى متكبرين ذكر مى‏كند؟

الف. اصحاب صحيفه متكبران در برابر ذات الهى

مى‏دانيم كه خداوند صفت جبار متكبر را به خود اختصاص داده، و احدى حق تكبر ورزيدن حتى نسبت به ساير همنوعان خود را ندارد.

با اين سابقه اعتقادى، اگر كسى در برابر ذات الهى تكبر ورزد و با صداى بلند بگويد: »خدا چنين گفته ولى من چنين مى‏گويم« ، و »حكم خدا چنين است و من آن را تغيير مى‏دهم« ، و »هر كس به حكم خدا عمل كند او را مجازات مى‏كنم« ، و امثال اينها كه بارها از اولى و دومى صادر شده است.

چنين فردى را بايد بالاترين نمونه متكبّر دانست، و كمترين معناى چنين تكبرى كافر شدن به خداى متعال است.

معروف‏ترين نمونه چنين متكبرانى ابليس است كه خداوند در آيات متعددى از قرآن تكبر او را با عبارات مختلف بيان مى‏فرمايد. در مواردى مى‏فرمايد: »وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ أَبى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ«××× 1 بقره /  34. ×××: »آنگاه كه به ملائكه گفتيم در برابر آدم سجده كنيد. آنان سجده كردند مگر ابليس كه ابا كرد و تكبر نمود )و خود را بالا گرفت( و از كافرين بود« .

در آيه‏اى مى‏فرمايد: »قالَ يا إِبْلِيسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ، أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِينَ«××× 2 ص /  75. ×××: »خداوند فرمود: اى ابليس، چه چيز تو را مانع شد كه در برابر آنچه با يَدِ قدرت خويش خلق نموده‏ام سجده كنى؟ آيا خود را بالا گرفتى يا از بلند مرتبه گان بودى«؟!

در آيه‏اى ديگر مى‏فرمايد: »قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها ...«××× 3 اعراف /  13. ×××: »خداوند فرمود: از آن مقام پايين رو، كه در آنجا حق ندارى تكبّر نمايى« .

اكنون پيامبرصلى الله عليه وآله اصحاب صحيفه را متكبّر در برابر ذات الهى مى‏خواند كه نمى‏خواهند در برابر فرامين آسمانى سر تسليم فرود آورند، و به اين درجه از تكبر اكتفا نكرده در برابر احكام الهى از پيش خود احكامى را جعل كردند و بدعت گذاردند.

و باز در اين درجه متوقف نشدند و احكام الهى را تغيير دادند و آن را كم يا زياد نمودند؛ و بالاتر از آن تكبر را بدانجا رساندند كه عمل كنندگان به احكام خداوند را زدند و كشتند و تبعيد نمودند. با اذعان كامل مى‏توان گفت: حتى ابليس و فرعون هم به چنين تكبّرى راه نيافتند و تا اين حد پيش نرفتند.

خدايا، تو را شكر كه ما را از انصار و اتباع و اشياع سقيفه قرار ندادى، و بار ديگر تو را شكر كه با نجات از اين امامان دعوت كننده به آتش در درك اسفل جهنم قرار نگرفتيم، و سپاسگزاريم كه از متكبرين نيستيم؛ بلكه از پيروان آل محمديم كه به امر خدا هدايت مى‏كنند و تسليم‏ترين بندگان در برابر تواند و ما را به اعلا درجه بهشت رهنمون‏اند.

8.  آيه »تَكادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّما أُلْقِىَ فِيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ...«××× 1 ملك /  11  - 8. غدير در قرآن: ج 2 ص 68  - 66 . ×××

  در غدير 18 آيه قرآن به صراحت تفسير شده است؛ به اين معنى كه پيامبرصلى الله عليه وآله متن آيه را جداگانه در خطبه بيان فرموده و قبل يا بعد از آن به تفسيرش پرداخته است.

اين موارد در مقابل آياتى است كه به صورت تضمين در كلام و اقتباس در خطابه حضرت آمده است.

يكى از اين آيات، آيه 11  - 8 سوره ملك است:

»تَكادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّما أُلْقِىَ فِيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ . قالُوا بَلى قَدْ جاءَنا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّه مِنْ شَىْ‏ءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ فِى ضَلالٍ كَبِيرٍ . وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا فِى أَصْحابِ السَّعِيرِ . فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِيرِ« :

»نزديك است كه از شدت غيظ از يكديگر جدا شود هر بار كه گروهى به جهنم انداخته مى‏شوند خزانه دارانش از آنان مى‏پرسند: آيا ترساننده‏اى نزد شما نيامد. آنان در پاسخ مى‏گويند بلى ترساننده سراغ ما آمد ولى ما او را تكذيب كرديم و گفتيم خدا چيزى نازل نكرده و شما در گمراهى بزرگ هستيد. همچنين در پاسخ خزانه‏داران جهنم مى‏گويند اگر ما گوش فرا مى‏داديم يا درك مى‏كرديم در اصحاب آتش شعله‏ور نبوديم. و )آنان( اين گونه به گناه خود اعتراف كردند پس خوارى باد بر اصحاب آتش« .

اين آيات از سه بُعد قابل بررسى است:

1-  متن خطبه غدير

الا انَّ اعْداءَهُمُ الَّذينَ قالَ اللَّه عَزَّ وَ جَلَّ: »كُلَّما أُلْقِىَ فِيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذِيرٌ . قالُوا بَلى قَدْ جاءَنا نَذِيرٌ فَكَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّه مِنْ شَيْ‏ءٍ، إِنْ أَنْتُمْ إِلاّ فِى ضَلالٍ كَبِيرٍ . وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا فِى أَصْحابِ السَّعِيرِ . فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِيرِ« :

بدانيد كه دشمنان اهل‏بيت كسانى هستند كه خداوند عزوجل مى‏فرمايد: »هر بار كه گروهى به جهنم انداخته مى‏شوند خزانه دارانش از آنان مى‏پرسند آيا ترساننده‏اى نزد شما نيامد. آنان در پاسخ مى‏گويند بلى ترساننده سراغ ما آمد ولى ما او را تكذيب كرديم و گفتيم خدا چيزى نازل نكرده و شما در گمراهى بزرگ هستيد. همچنين در پاسخ خزانه داران جهنم مى‏گويند اگر ما گوش فرا مى‏داديم يا درك مى‏كرديم در اصحاب آتش شعله‏ور نبوديم. و اين گونه به گناه خود اعتراف كردند پس خوارى باد بر اصحاب آتش.××× 1 اسرار غدير: ص 152 بخش 7. ×××

2-  موقعيت تاريخى

اين فراز از خطبه در ادامه معرفى قرآنى دوستان و دشمنان اهل‏بيت‏عليهم السلام است و دو كفه مقايسه نيز در متن قرآن است، چنانكه در فراز بعدى مى‏فرمايد: »شَتّانَ ما بَيْنَ السَّعيرِ وَ الاجْرِ الْكَبيرِ« : »چقدر فاصله است بين آتش شعله‏ور )كه براى دشمنان است( و اجر بزرگ )كه براى دوستان است(  « .

آنچه پيامبرصلى الله عليه وآله به تفسير تطبيقى آن پرداخته از آيه 6 آغاز مى‏شود××× 2 آيه‏هاى 6 و 7 -  كه قبل از آياتِ مذكور در متن خطبه است -  چنين است: »وَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ. إِذا أُلْقُوا فِيها سَمِعُوا لَها شَهِيقاً وَ هِيَ تَفُورُ. تَكادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ ...« . ××× و تا آخر آيه 11 ادامه آن است، و همه اين آيات در شأن دشمنان خدا -  كه كفرشان به صريح قرآن ثابت شده -  آمده است.

3-  تحليل اعتقادى

اكنون كه آن حضرت به صراحت اين آيات را درباره دشمنان آل محمدعليهم السلام تفسير فرموده است بايد آنها را چنين معنى كرد:

دشمنان اهل بيت‏عليهم السلام كه كافر اند مستحق عذاب جهنم‏اند و عاقبت بدى دارند. آنگاه كه اعداءِ آل محمدعليهم السلام در دورخ انداخته مى‏شوند صداى هولناكى از آن مى‏شنوند در حالى كه مى‏جوشد. نزديك است جهنم از شدت غيظ بر آن كافران قطعه قطعه شود.

هر گاه كه عده‏اى از مخالفين آل اللَّه را در جهنم مى‏اندازند مأموران جهنم مى‏پرسند: آيا درباره مخالفت با على شما را بر حذر نداشتند و آيا امثال غدير را به ياد نداريد؟ مى‏گويند: بر حذر دارنده اتمام حجت نمود، ولى ما گفتيم: محمد همه اينها را از پيش خود مى‏گويد و از سوى خدا در اين باره چيزى نازل نشده است، و شما دوستان اهل بيت گمراهيد!!

ولى اى كاش درست فكر مى‏كرديم و اين همه سفارش پيامبرصلى الله عليه وآله را درباره على و فرزندانش‏عليهم السلام به گوش جان مى‏خريديم. اين اقرار را دشمنان زمانى مى‏نمايند كه كار از كار گذشته و روز قيامت و روز سزاى اعمال است، و اف بر اين اعتراف كه در كنار آتش جهنم باشد.

و اين چنين روزهايى در انتظار مخالفين و دشمنان آل رسول‏عليهم السلام است و گريزى از آن نخواهند داشت، در حالى كه ما به عنوان دوستان اهل‏بيت‏عليهم السلام در انتظار پاداش بزرگ خواهيم بود.

9.  آيه »ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّه وَ كَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ«××× 1 محمدصلى الله عليه وآله /  28. ××× =  جهنم /  آيه »يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا . قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ . بَلِ اللَّه يَمُنُّ عَلَيْكُمْ...«

10.  آيه »سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ«××× 1 الرحمن /  35 31. غدير در قرآن: ج 2 ص 391 390. سخنرانى استثنائى غدير: ص 186  - 179. ×××

  از جمله آيات تضمين شده در كلام پيامبرصلى الله عليه وآله 15 آيه است، كه از جمله اين آيات آيه 31 و 35 سوره الرحمن است:

»سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ ... يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ« :

»اى جن و انس به زودى براى شما مى‏ريزيم ... و مى‏فرستد بر شما شعله‏اى از آتش و مس گداخته و نمى‏توانيد آن را از خود دفع كنيد« .

اين آيه از چهار بُعد قابل بررسى است:

1-  متن خطبه غدير

وَ سَيَجْعَلُونَ اْلاِمامَةَ بَعْدى مُلْكاً وَ اغْتِصاباً، اَلا لَعَنَ اللَّهُ الْغاصِبينَ الْمُغْتَصِبينَ، وَ عِنْدَها سَيَفْرُغُ لَكُمْ اَيُّهَا الثَّقَلانِ مَنْ يَفْرُغُ، وَ يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ:

و به زودى امامت را بعد از من به عنوان پادشاهى و با ظلم و زور مى‏گيرند. خداوند غاصبين و تعدى كنندگان را لعنت كند. و در آن هنگام است‏اى جن و انس‏كه مى‏ريزد براى شما آنكه بايد بريزد و مى‏فرستد بر شما شعله‏اى از آتش و مس گداخته و نمى‏توانيد آن را از خود دفع كنيد.××× 2 اسرار غدير: ص 150 بخش 6 . ×××

2-  موقعيت تاريخى

پيامبرصلى الله عليه وآله در فرازى از بخش ششم خطبه غدير مسئله غصب خلافت را به طور صريح مطرح كرد و فرمود: »به زودى بعد از من امامت را به عنوان پادشاهى غصب مى‏كنند« ، و سپس غاصبين را لعنت كرد. آنگاه با اشاره به آيات 31 و 35 سوره الرحمن، شومى امامان ضلالت را براى مردم بيان كرد و فرمود: »در آن هنگام است اى جن و انس كه مى‏ريزد بر شما آنكه بايد بريزد و مى‏فرستد بر شما شعله‏اى از آتش و مس گداخته و نمى‏توانيد آن را از خود دفع كنيد« .

در اواسط خطابه غدير پس از اشاره سؤال‏انگيز پيامبرصلى الله عليه وآله به اصحاب صحيفه، كه اكثر مردم منظور حضرت را متوجه نشدند، با مطرح كردن غصب خلافت و لعنت غاصبين مقصود خود را وضوح بيشترى بخشيد، و آنگاه عذاب غاصبين را با تضمين دو آيه از سوره الرحمن بيان فرمود و آيه اول را از صورت جمع متكلم )نَفْرُغُ( به صورت غايب )سَيَفْرُغُ( تغيير داد و به همين دليل فاعل آن را با افزودن عبارت »مَنْ يَفْرُغُ« نشان داد.

لازم به يادآورى است كه آيه دوم يك بار ديگر در فرازهاى خطبه مطرح شده است آنجا كه مى‏فرمايد: »لا تَمُنُّوا عَلَىَّ بِاسْلامِكُمْ، بَلْ لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فَيُحْبِطَ عَمَلَكُمْ وَ يُسْخِطَ عَلَيْكُمْ وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِشُواظٍ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٍ« ، كه بيان آن قبلاً گذشت.××× 1 اسرار غدير: ص 149 بخش 6 . همچنين مراجعه شود به كتاب: غدير در قرآن: ج 2 ص 286  - 280. ×××

3-  موقعيت قرآنى

اين دو آيه در اواسط سوره الرحمن است كه جن و انس مورد خطاب قرار گرفته‏اند و به آنان ابلاغ شده كه به زودى چيزى بر سر آنان ريخته خواهد شد. در آيه 33 مى‏فرمايد: اى جن و انس، اگر مى‏توانيد از اقطار آسمان و زمين نفوذ كنيد اين كار را بكنيد و بدون قدرت نخواهيد توانست. گويا آيه 35 تفسيرى بر آيه 31 است كه آنچه تهديد به ريختن آن بر سر ثقلان مى‏كرديم شعله‏هايى از آتش و مس گداخته است، و در مقابل عذاب الهى پناهى نخواهيد داشت.

4-  تحليل اعتقادى

نكته تفسيرى در اين فراز غدير كه كلام پيامبرصلى الله عليه وآله را به آيه قرآن مرتبط مى‏كند در كلمه »عِنْدَها« نهفته است. به اين معنى كه قبل از اين كلمه خبر از غصب خلافت است و بعد از اين كلمه عذابى است كه در قرآن آمده و مورد آن روشن نيست. حضرت مى‏فرمايد: »عِنْدَها« يعنى در هنگامى كه خلافت غصب شود آن عذاب نازل مى‏شود.

يكى از موارد قرآنى كه از ظاهر آيه نمى‏توان دريافت منظور از آن چه مسئله‏اى است همين بخش سوره الرحمن است، و مانند خبرى كه مبتداى آن را بايد پيدا كرد خواننده در پى مرجع ضمير به جستجو مى‏افتد.

خداوند بدون هيچ ارتباطى به آيات قبل مى‏فرمايد: »اى جن و انس بر سر شما نازل مى‏كنيم« و در آيات بعد اين اندازه روشن مى‏كند كه شعله‏هاى آتش و مس گداخته است كه بر سر شما نازل مى‏كنيم. اما اينكه به چه علت استحقاق چنين عذابى را دارند و كدامين جرم و تقصيرى باعث اين عذاب دردناك شده، در اين آيه و آيات قبل و بعد هم نيامده است.

تنها اين فراز غدير، تفسيرى است كه پرده از اسرار عميق قرآن بر مى‏دارد و علت نزول چنين عذابى را روشن مى‏كند و آن مسئله غصب خلافت است كه با جمله »وَ عِنْدَها يَفْرُغُ لَكُمْ ...« بيان شده است.

11.  آيه »فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ«××× 1 نحل /  29. ××× =  جهنم /  آيه »إِنَّ الْمُنافِقِينَ فِى الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَ لَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِيراً«

12.  آيه »فَسَوْفَ يَدْعُوا ثُبُوراً«××× 2 انشقاق /  11. ××× =  جهنم /  آيه »وَ أَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ«

13.  آيه »فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذابٍ. إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ«××× 3 فجر /  14 13. ××× =  جهنم /  آيه »يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا . قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ . بَلِ اللَّه يَمُنُّ عَلَيْكُمْ...«

14.  آيه »قالَ ادْخُلُوا فِى أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِى النَّارِ...«××× 1 اعراف /  38. ××× =  جهنم /  دشمنان اهل بيت‏عليهم السلام در جهنم

15.  آيه »نُمَتِّعُهُمْ قَلِيلاً ثُمَّ نَضْطَرُّهُمْ إِلى عَذابٍ غَلِيظٍ«××× 2 لقمان /  24. ××× =  جهنم /  آيه »أَمْ تَقُولُونَ إِنَّ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطَ كانُوا هُوداً أَوْ نَصارى...«

16.  آيه »وَ أَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ«××× 3 انشقاق /  12  - 10. غدير در قرآن: ج 2 ص 389 388. ×××

  على بن ابى‏طالب‏عليه السلام آن امامى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله او را سبب امتحان امت قرار داد و فرمود: لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى: اى على، اگر تو نبودى مؤمنين بعد از من شناخته نمى‏شدند.

پيامبرصلى الله عليه وآله فصلى از مراسم غدير و خطابه آن را به دشمنان ائمه‏عليهم السلام اختصاص داده تا مردود شوندگان از امتحان علوى بدانند چه آينده‏اى در انتظار آنان است. اقتباس از چند آيه و تضمين آياتى ديگر براى اين منظور، روى هم 15 آيه را عنوان اين بخش قرار داده است.

در اين آيات از يك سو اوصاف و رفتار اعداء اهل‏بيت‏عليهم السلام در دنيا مطرح شده، كه ثابت قدم نبودن آنان در ايمان و گفتگوهاى نارواى آنان و متكبر بودن آنان ذكر شده است. از سوى ديگر جزاى اعتقاد و عملشان در دنيا و آخرت را بيان مى‏كند كه سقوط ارزش اعمالشان، و استحقاق آتش ابدى بدون تخفيف و مهلت و بدون شفاعت، آن هم عذاب فوق‏العاده‏اى در پايين‏ترين درجه جهنم با شنيدن صداى جوشش جهنم و ديدن شعله‏هاى آتش نمونه‏هاى آن است.

اين آيات تضمين شده در كلام پيامبرصلى الله عليه وآله 15 آيه است، كه از جمله اين آيات آيه 12  - 10 سوره انشقاق است:

»وَ أَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ . فَسَوْفَ يَدْعُوا ثُبُوراً . وَ يَصْلى سَعِيراً« :

و اما كسى كه نامه اعمالش از پشت سر به او داده مى‏شود. به زودى با فرياد مرگ خود را خواهد طلبيد. و به آتش بر افروخته وارد مى‏شود.

اين آيه از چهار بُعد قابل بررسى است:

1-  متن خطبه غدير

الا انَّ اعْداءَهُمُ الَّذينَ يَصْلَوْنَ سَعيراً:

بدانيد دشمنان ائمه كسانى‏اند كه شعله‏هاى آتش را بر تن خود خواهند يافت.××× 1 اسرار غدير: ص 152 بخش 7. ×××

2-  موقعيت تاريخى

خطبه غدير از اواسط آن گذشته و پيامبرصلى الله عليه وآله در بيان آينده دوستان و دشمنان على‏عليه السلام است. پس از پنج فراز كه درباره دوستان آن حضرت مى‏فرمايد، نوبت به دشمنان مى‏رسد و در اولين فراز با اقتباس از آيه قرآن در سوره انشقاق يكى از نتايج دشمنى با على‏عليه السلام را بيان مى‏نمايد. در اين عبارت كلمه »يَصْلى كه در آيه مفرد است در كلام حضرت براى تطابق با كلمه »اعْداء« به صورت جمع )يَصْلَوْنَ( آمده است.

3-  موقعيت قرآنى

موقعيت قرآنى اين آيه در اوايل سوره انشقاق ترسيمى از روز قيامت است كه مردم را به دو گروه تقسيم مى‏كند: گروه اول كسانى‏اند كه نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى‏شود و حساب آنان آسان بوده مسرور نزد دوستانشان مى‏روند.

گروه دوم در مقابل آنانند و كسانى هستند كه نامه اعمالشان از پشت سر به آنان داده مى‏شود و صداى واى و ويل بلند مى‏كنند و شعله‏هاى آتش را بر بدن خود احساس مى‏نمايند.

4-  تحليل اعتقادى

دريافتى كه از تركيب آيه با كلام پيامبرصلى الله عليه وآله تداعى مى‏شود تطبيق دشمنان امامان‏عليهم السلام با كسانى است كه نامه اعمال از پشت سر به آنان داده مى‏شود. در روزى كه به دور از هياهوهاى دنيا با سرد شدن قدرت‏ها نوبت آن است كه حضرت حىّ قيوم حكم نهايى آحاد بشر را به آنان ابلاغ فرمايد، اين نامه‏هاى اعمال است كه پرده از حقيقت‏ها بر مى‏دارد. در آن لحظات كه همه در انتظارى بهت‏آور به سر مى‏برند، همه دست راست خود را مى‏نگرند كه شايد پرونده خود را از آن سو دريافت كنند.

در آن هنگامه وقتى نامه اعمال دشمنان على‏عليه السلام را از پشت سر به دست آنان مى‏دهند گويى سرب داغ بر فرق آنان ريخته مى‏شود و فرياد »واى بر من، ويلى ويلى« آنان بلند مى‏شود و مأموران عذاب الهى آنان را روانه جهنم مى‏كنند؛ تا مگر داغى كه بر دل على‏عليه السلام و يارانش در دنيا گذاشتند با قرار گرفتن در ميان شعله‏هاى آتش بر قلبشان رسوخ كند و جگرشان را داغ زند.

17.  آيه »وَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ...«××× 1 ملك /  7  6. غدير در قرآن: ج 2 ص 404  - 400. ×××

  على بن ابى‏طالب‏عليه السلام آن امامى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله او را سبب امتحان امت قرار داد و فرمود: لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى: اى على، اگر تو نبودى مؤمنين بعد از من شناخته نمى‏شدند.

پيامبرصلى الله عليه وآله فصلى از مراسم غدير و خطابه آن را به دشمنان ائمه‏عليهم السلام اختصاص داده تا مردود شوندگان از امتحان علوى بدانند چه آينده‏اى در انتظار آنان است. اقتباس از چند آيه و تضمين آياتى ديگر براى اين منظور، روى هم 15 آيه را عنوان اين بخش قرار داده است.

در اين آيات از يك سو اوصاف و رفتار اعداء اهل‏بيت‏عليهم السلام در دنيا مطرح شده، كه ثابت قدم نبودن آنان در ايمان و گفتگوهاى نارواى آنان و متكبر بودن آنان ذكر شده است. از سوى ديگر جزاى اعتقاد و عملشان در دنيا و آخرت را بيان مى‏كند كه سقوط ارزش اعمالشان، و استحقاق آتش ابدى بدون تخفيف و مهلت و بدون شفاعت، آن هم عذاب فوق‏العاده‏اى در پايين‏ترين درجه جهنم با شنيدن صداى جوشش جهنم و ديدن شعله‏هاى آتش نمونه‏هاى آن است.

اين آيات تضمين شده در كلام پيامبرصلى الله عليه وآله 15 آيه است، كه از جمله اين آيات آيه 6 و 7 سوره ملك و آيه 12 سوره فرقان است:

»وَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ عَذابُ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ الْمَصِيرُ. إِذا أُلْقُوا فِيها سَمِعُوا لَها شَهِيقاً وَ هِىَ تَفُورُ« :

»براى كسانى كه به پروردگار خود كافر شدند عذاب جهنم است و بد جاى بازگشتى است. آنگاه كه در آن انداخته شوند صداى وحشتناكى از آن مى‏شنوند در حالى كه مى‏جوشد« .

»إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً«××× 1 فرقان /  12. ×××:

»هر گاه جهنم آنان را از فاصله دورى ببيند صداى در هم پيچيدن و شعله كشيدن آن را مى‏شنوند« .

اين آيه از چهار بُعد قابل بررسى است:

1-  متن خطبه غدير

الا انَّ اعْداءَهُمُ الَّذينَ يَسْمَعُونَ لِجَهَنَّمَ شَهِيقاً وَ هِىَ تَفُورُ وَ يَرَوْنَ لَها زَفيراً:

بدانيد كه دشمنان ائمه كسانى هستند كه از جهنم در حالى كه مى‏جوشد صداى وحشتناكى مى‏شنوند و شعله كشيدن آن را مى‏بينند.××× 2 اسرار غدير: ص 152 بخش 7. ×××

2-  موقعيت تاريخى

پيامبرصلى الله عليه وآله در اواسط خطبه غدير مشغول معرفى دوستان و دشمنان امامان منصوب شده در غدير است و از عذاب‏هاى جهنم درباره آنان سخن به ميان آورده است. براى بيان وحشتى كه در آتش در انتظار آنان است دو آيه به صورت تركيب يافته در كلام حضرت تضمين شده است.

آيه اول در سوره ملك است كه بجز كلمه اول آن بقيه آيه با تغييرى آمده است؛ به اين صورت كه فعل »سَمِعُوا« از صورت ماضى به مستقبل تغيير يافته و »يَسْمَعُونَ« شده است، و بجاى »لِجَهَنَّمَ« از ضمير استفاده شده و »لَها« آمده است. آيه دوم در سوره فرقان است كه كلمه »زَفير« درباره آتش جهنم فقط در اين آيه آمده است و حضرت اين كلمه را با عبارت »يَرَوْنَ لَها« تركيب فرموده است.

3-  موقعيت قرآنى

در قرآن آيه سوره ملك از جمله قبل از آن آغاز مى‏شود كه عذاب كافران را جهنم قرار مى‏دهد؛ و سپس در اين آيه وحشت در لحظات افتادن در جهنم را ترسيم مى‏كند كه صداى وحشتناك شعله كشيدن و جوشيدن آن را خواهند شنيد. دنبال اين آيه سؤال‏هايى است كه خزانه داران جهنم، در آنجا از آنان مى‏پرسند و پاسخ‏هايى است كه آنان مى‏دهند.

آيه سوره فرقان درباره كسانى است كه روز قيامت را باور ندارند و به تعبير قرآن »كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ« هستند. خداوند به اينان »سَعير« و آتش شعله گرفته‏اى را وعده مى‏دهد كه وقتى از دور اهل جهنم را مى‏بيند شعله مى‏كشد و صداى وحشتناكى از آن بر مى‏خيزد. در آيات بعد تنگى جاى آنان در جهنم و صداى واى و ويل آنان مطرح شده است.

4-  تحليل اعتقادى

در بيان تفسير گونه كلام پيامبرصلى الله عليه وآله نسبت به اين آيه و دريافت كامل فرمايشات حضرت، دانستن چهار نكته ضرورى است:

الف. معناى »زَفير« و »شَهيق«

معناى دقيق »زَفير« و »شَهيق« و ارتباط آن به آتش چيست؟ »زَفير« فرو بردن نَفَس با صوت، و »شَهيق« خارج ساختن آن با صوت است كه شايد در نَفَسِ عميق كشيدن محسوس باشد.

اين دو كلمه درباره انسان‏ها به كار مى‏رود و در آيه 106 از سوره هود وحشت اهل جهنم از آتش را با ترسيم نَفَس‏هايى كه از وحشت در سينه حبس مى‏كنند و از ترس بيرون مى‏دهند بيان نموده است: »فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِى النَّارِ لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَ شَهِيقٌ« : »اما كسانى كه شقى شدند در آتش خواهند بود و براى آنان است در آن صداى نفس‏هايشان كه از ترس فرو مى‏دهند و باز پس مى‏آورند« .

ب. نسبت »زفير« و »شهيق« به جهنم

آنچه در اينجا مهم است نسبت دادن »زفير« و »شهيق« به جهنم است. براى درك اين مطلب آتش بزرگى را در نظر بگيريد كه با افزودن هيزم يا دميدن در آن يا برخورد باد با آن به اصطلاح »گُر« مى‏گيرد و شعله‏ور مى‏شود. در اين حالت گويا آتش با تغيير اصواتى كه از آن شنيده مى‏شود نفس مى‏كشد و نفس آزاد مى‏كند، و اين تنفس را به نفس فرو دادن و بيرون دادن در آدمى تشبيه كرده‏اند و از آن به »زَفير« و »شَهيق« آتش تعبير مى‏كنند، كه همراه آن شعله آتش بالا و پايين مى‏رود.

آنچه اين تصور را به ذهن نزديك‏تر مى‏كند جمله حاليه »وَ هِىَ تَفُورُ« به همراه شهيق است، يعنى صداى آتش را مى‏شنوند در حالى كه مى‏جوشد و فوران مى‏كند، كما اينكه كلمه »تَغَيُّظ« در آيه سوره فرقان مطلب را به ذهن آشناتر مى‏كند كه به معناى شدت يافتن حرارت آتش است و طبيعى است كه در آن حالت صدايى از آتش جهنم شنيده مى‏شود.

ج. ديدن يا شنيدنِ »زفير« و »شهيق«

با آنكه »زَفير« و »شَهيق« صوت هستند و به شنيدن مربوط مى‏شوند، چنانكه در آيه مى‏فرمايد: »سَمِعُوا لَها شَهِيقاً« و يا مى‏فرمايد: »سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً«؛ ولى با اين همه در خطبه غدير آن را به ديدن نسبت مى‏دهد و مى‏فرمايد: »يَرَوْنَ لَها زَفيراً« : »زفير آن را مى‏بينند«!

البته در نسخه‏هاى »الف« و »د« مى‏فرمايد: »وَ هِىَ تَفُورُ وَ لَها زَفيرٌ« ، و كلمه »يَرَوْنَ« در آن وجود ندارد، ولى طبق نسخه‏هايى كه اين فعل در آنها هست ديدن »زَفير« مى‏تواند كنايه از مجموعه‏اى از ديدن و شنيدن باشد كه هنگام شعله‏ور شدن وحشتناك آتش در انسان ايجاد مى‏شود و در واقع نوعى احساس و ادراك و رؤيت با قلب است.

د. عكس‏العمل جهنم با حضور اهل آن

در آيه سوره فرقان اصوات آتش جهنم برخاسته از نوعى ادراك در آن تلقى شده است، كه مى‏فرمايد: »و إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً« : »وقتى جهنم آنان را از مكان دور ببيند از آن صداى بالا رفتن حرارت و فرو كشيدن نفسش را مى‏شنوند« . گويا آتش نزديك شدن اهل عذاب را احساس مى‏كند و از خود چنين عكس‏العملى نشان مى‏دهد.

اين مطلب هيچ استبعادى ندارد به خصوص آنكه در قرآن مورد ديگرى از شعور و عكس‏العمل جهنم ذكر شده است، آنجا كه مى‏فرمايد: »يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ« : »روزى كه به جهنم مى‏گوييم: آيا پر شدى؟ و جهنم در پاسخ مى‏گويد: آيا باز هم هست؟ « .

با توجه به چهار نكته‏اى كه ذكر شد، پيامبرصلى الله عليه وآله با استناد به آيه قرآن دو جهت را درباره دشمنان ائمه‏عليهم السلام به ما متوجه مى‏كند:

1. با توجه به اينكه موضوع آيات كفار هستند، حضرت با اين اقتباس دشمنان اهل‏بيت‏عليهم السلام را كافر اعلام مى‏كند.

2. وحشت و اضطراب دشمنان اهل‏بيت‏عليهم السلام در جهنم و عكس‏العمل جهنم با ديدن آنان كه شعله مى‏كشد و قلب آنان را از ترس آب مى‏كند، از يك سو توجه دادن به آينده خط سقيفه و بر حذر داشتن از چنين خطرى است، و از سوى ديگر آرامش قلبى براى دوستان اهل‏بيت‏عليهم السلام است كه اگر گرفتار فتنه‏هاى سقيفه شده‏اند و دنيايشان تلخ شده، از آينده سياه آنان در آخرت با خبر باشند.

18.  آيه »وَ يَصْلى سَعِيراً«××× 1 انشقاق /  12. ××× =  جهنم /  آيه »وَ أَمَّا مَنْ أُوتِىَ كِتابَهُ وَراءَ ظَهْرِهِ«

19.  آيه »يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ«××× 2 الرحمن /  35. ××× =  جهنم /  آيه »سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلانِ« -  آيه »يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا . قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ . بَلِ اللَّه يَمُنُّ عَلَيْكُمْ...«

20.  آيه »يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا . قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ . بَلِ اللَّه يَمُنُّ عَلَيْكُمْ...«××× 3 حجرات /  17. غدير در قرآن: ج 2 ص 286  - 280. ×××

  بزرگ‏ترين امتحان بشريت در غدير مطرح شد. امتحانى همه جانبه كه اتمام حجت آن به نحو اكمل انجام گرفت و براى هيچ كس به هيچ دليل و بهانه‏اى راه گريز نماند. در اين امتحان عظيم، هم جهاتى كه مى‏توانست سر منشأ آزمايش باشد متعدد بود، و هم عللى كه مى‏توانست انگيزه شيطانى براى سقوط در امتحان باشد در جلوه‏هاى مختلف به ميان آمد.

پيامبرصلى الله عليه وآله در خطابه بلند خود، اين شرايط امتحان را براى مردم تبيين فرمود تا با آمادگى كامل به استقبال آن بروند. اين آينده تلخِ امتحان را حضرتش در غدير به اشارت و صراحت پيش‏بينى فرمود و مراحل چنين امتحان بزرگى را با استشهاد به 11 آيه تضمين شده در خطبه غدير بيان فرمود. از جمله اين آيات آيه 17 سوره حجرات و آيه 28 سوره محمدصلى الله عليه وآله و آيه 35 سوره الرحمن و آيه 14 13 سوره فجر است:

»يَمُنُّونَ عَلَيْكَ أَنْ أَسْلَمُوا قُلْ لا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللَّه يَمُنُّ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ« :

»  )اينان( بر تو منت مى‏گذارند كه مسلمان شده‏اند بگو اسلامتان را بر من منت مگذاريد بلكه خداوند بر شما منت دارد كه شما را به ايمان هدايت كرده اگر راستگو باشيد« .

»ذلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّه وَ كَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ«××× 1 محمدصلى الله عليه وآله /  28. ×××:

»اين بدان جهت است كه آنان پيروى كردند از آنچه خدا را ناراضى مى‏كند و رضايت او را نخواستند، خدا هم اعمال آنان را ساقط كرد« .

»يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ«××× 2 الرحمن /  35. ×××:

»بر شما فرستاده مى‏شود شعله‏اى از آتش و مس گداخته و كمك نمى‏شويد« .

»فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذابٍ. إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ«××× 3 فجر /  14 13. ×××:

»پروردگارت تازيانه عذاب را بر سر آنان ريخت. پروردگارت در كمين است« .

اين آيات از چهار بُعد قابل بررسى است:

1-  متن خطبه غدير

مَعاشِرَ النّاسِ، لا تَمُنُّوا عَلَىَّ بِاسْلامِكُمْ، بَلْ لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فَيُحْبِطَ عَمَلَكُمْ وَ يَسْخَطَ عَلَيْكُمْ وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِشُواظٍ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٍ، انَّ رَبَّكُمْ لَبِالْمِرْصادِ:

اى مردم، با اسلامتان بر من منت مگذاريد، بلكه بر خدا هم منت نگذاريد، كه عملتان را نابود مى‏نمايد و بر شما غضب مى‏كند و شما را به شعله‏اى از آتش و مس گداخته مبتلا مى‏نمايد. پروردگار شما در كمين است.××× 4 اسرار غدير: ص 149 بخش 6 . ×××

)خ ل: ( لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه اسْلامَكُمْ فَيَسْخَطَ عَلَيْكُمْ وَ يُصيبَكُمْ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ )  »ج« : وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِسَوْطِ عَذابٍ( ، انَّهُ لَبِالْمِرْصادِ:

اسلامتان را بر خدا منت مگذاريد كه بر شما غضب مى‏كند و از سوى او عذابى به شما مى‏رسد )  »ج« : شما را به تازيانه عذاب مبتلا مى‏كند( ، و خدا در كمين است.××× 1 اسرار غدير: ص 149 پاورقى 2 از نسخه »الف« و »ج« . ×××

)خ ل: ( لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فينا ما لا يُطيعُكُمْ )  »و« : وَ لا يُطيعُكُمُ( اللَّه وَ يَسْخَطَ عَلَيْكُمْ وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِسَوْطِ عَذابٍ:

درباره ما بر خدا منت مگذاريد به آنچه خود سخن شما را اطاعت نمى‏كند، )  »و« : كه خدا از شما اطاعت نمى‏كند( و بر شما غضب نموده به تازيانه عذاب مبتلايتان مى‏نمايد.××× 2 اسرار غدير: ص 149 پاورقى 2 از نسخه »ه« و »و« . ×××

2-  موقعيت تاريخى

در اواسط خطبه غدير قبل از آنكه پيامبرصلى الله عليه وآله توطئه‏گران بر ضد خلافت را مطرح كند، براى آنكه مسلمانان به سوابق خود در اسلام مغرور نشوند و خود را در معرض امتحانى سخت بدانند، اين چهار آيه در يك فراز تركيب شده‏اند.

آيه اول )لا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ( در كلام حضرت -  طبق نسخه‏هاى مختلف -  به سه گونه تضمين شده است: در نسخه »ب« با افزودن »ب« در كلمه »بِاسْلامِكُمْ« و افزودن جمله »بَلْ لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه« بعد از آن آمده است. در نسخه‏هاى »الف« و »ج« به جاى »عَلَىَّ« كلمه »عَلَى اللَّه« آورده شده است. در نسخه‏هاى »ه« و »و« به جاى »اسْلامَكُمْ« كلمه »فينا« آمده و بعد از آن در نسخه »ه« »ما لا يُطيعُكُمُ اللَّه« ، و در نسخه »و« »وَ لا يُطيعُكُمُ اللَّه« افزوده شده، و كلمه »عَلَىَّ« نيز به صورت »عَلَى اللَّه« ذكر گرديده است.

آيه دوم )اتَّبَعُوا ما أَسْخَطَ اللَّه وَ كَرِهُوا رِضْوانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ( به صورت اقتباس كامل و تبديل غايب به مخاطب در كلام حضرت با عبارت »فَيُحْبِطَ عَمَلَكُمْ وَ يَسْخَطَ عَلَيْكُمْ« آمده كه در برخى نسخه‏ها فقط »يَسْخَطَ عَمَلَكُمْ« ذكر شده است.

آيه سوم )يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ ...( فقط در نسخه »ب« در كلام حضرت با عبارت »وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِشُواظٍ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٍ« ديده مى‏شود. لازم به يادآورى است كه اين آيه يك بار ديگر در اواخر همين بخش ششم خطبه ذكر شده است كه در جاى خود مورد بررسى قرار خواهد گرفت.××× 1 مراجعه شود به كتاب: غدير در قرآن: به ج 2 ص 390. ×××

آيه چهارم )فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذابٍ، إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ( -  طبق نسخه‏هاى مختلف -  به 5 صورت در كلام حضرت تضمين شده است: در نسخه »ب« فقط آيه 14 با خطاب جمع آورده شده: »انَّ رَبَّكُمْ لَبِالْمِرْصادِ« . در نسخه »الف« آيه 13 به صورت »يُصيبَكُمْ بِعَذابٍ مِنْ عِنْدِهِ« و در نسخه‏هاى »ج« و »ه« و »و« به صورت »وَ يَبْتَلِيَكُمْ بِسَوْطِ عَذابٍ« آمده، و آيه 14 در نسخه‏هاى »الف« و »ج« با عبارت »انَّهُ لَبِالْمِرْصادِ« ذكر شده و در نسخه‏هاى »ه« و »و« نيامده است.

3-  موقعيت قرآنى

آيه سوره حجرات در قرآن از آيه 17 شروع مى‏شود كه فرموده: »قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا، قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا ...« و منظور افرادى است كه فقط لفظ اسلام را بر زبان آورده‏اند و ايمان واقعى ندارند. سپس مؤمنين واقعى را معرفى مى‏كند و از آنان مى‏خواهد در برابر دستورات الهى ادعايى نداشته فروتن باشند. تا آيه مزبور كه صريحاً خاطر نشان مى‏كند خدا بر شما منت دارد و مبادا در پذيرفتن اسلام بر خدا منت بگذاريد، و يك آيه بعد از اين پايان سوره حجرات است.

آيه سوره محمدصلى الله عليه وآله درباره كسانى است كه در آيه 25 ذكر شده كه از دين باز مى‏گردند و منافقانه با كفار ارتباط برقرار مى‏كنند كه تا حد امكانشان از اسلام حذف كنند. سپس خداوند عذابى كه توسط ملائكه بر اينان نازل مى‏شود يادآور شده تا به اين آيه مى‏رسد كه علت آن عذاب را سخط خداوند و حبط و نابودى اعمالشان ذكر مى‏كند.

آيه سوره »الرحمن« ادامه مى‏يابد كه سلطان پروردگار و عجز جن و انس را مطرح مى‏فرمايد، و اينكه جن و انس نمى‏توانند بدون اجازه و قدرت الهى از آفاق آسمان و زمين نفوذ كنند، تا به اين آيه مى‏رسد كه اگر آتش و مس گداخته بر سر شما بريزد نمى‏توانيد آن را از خود دور كنيد.

در آيات سوره فجر، خداوند اقوام طغيان كننده كه فساد در زمين بپا كردند را مطرح مى‏فرمايد، و آنگاه دو نكته را خاطر نشان مى‏سازد: يكى اينكه خداوند تازيانه عذاب بر آنان فرود آورده و ديگر اينكه خداوند همچنان در كمين گنهكاران است.

4-  تحليل اعتقادى

تفسيرى كه از مطرح شدن اين آيه در اين موقعيت خطبه غدير قابل استفاده است به معناى منت گذاشتن مسلمانان بر خدا و رسول در مسئله خلافت و جانشينى پيامبرصلى الله عليه وآله باز مى‏گردد.

جالب اينكه در برخى نسخه‏ها با صراحت كامل و با عبارتى ظريف اين مهم را به ميان آورده و مى‏فرمايد: »لا تَمُنُّوا عَلَى اللَّه فينا ما لا يُطيعُكُمُ اللَّه« ، و مى‏بينيم كه به جاى »اسْلامَكُمْ« كلمه »فينا« را آورده است. يعنى درباره ما اهل‏بيت، يا درباره امر خلافت ما اهل‏بيت بر خدا منت مگذاريد، و سپس افزوده كه »خدا در اين باره سخن شما را نخواهد بپذيرفت« .

اين منت گذاشتن را مى‏توان به غرور مسلمانى تعبير كرد، و طبعاً با حضور پيامبرصلى الله عليه وآله بر سر مسائل كوچكى چون تقسيم غنايم جنگى جلوه مى‏كرد، اما با رحلت حضرت افكار شيطانى خلافت را به صورت بالاترين غنيمت به دست آمده از اسلام جلوه مى‏دهد كه بر سر تقسيم آن نَفْس‏ها طمع بلند بروز مى‏دهند.

در غدير اين مطلب علناً بر زبان عده‏اى آمد كه اگر بناست على خليفه باشد لااقل ديگران را هم با او شريك كن يا بعد از او كسانى را براى خلافت نامزد نما !! كه پيامبرصلى الله عليه وآله به شدت با اين طمع كارى در برابر دستور الهى مقابله فرمود و آن را رد كرد.××× 1 بحار الانوار: ج 37 ص 161 160. ×××

يكى از وجهه‏هاى امتحان الهى آن است كه منت گذاشتن هيچ گاه به صراحت بر زبان كسى جارى نمى‏شود، بلكه هر كس با به ميان آوردن سوابق خويش سعى مى‏كند سهمى از مزاياى جامعه اسلامى را به خود اختصاص دهد!

تقدم در اسلام، فداكارى‏ها و جانفشانى‏ها در راه آن، نسبت داشتن با پيامبرصلى الله عليه وآله و امثال اينها، زبان عده‏اى را باز مى‏كند كه بگويند: پس سهم ما چه مى‏شود؟ پس نتيجه زحمات ما كجا رفت؟ پس ما براى چه مسلمان شديم؟ آيا از مسلمانى فقط نماز و روزه به ما مى‏رسد و خلافت نصيب ديگران است؟! و امثال اين اعتراضات منت‏آميز كه در مسئله خلافت -  چه رو در روى پيامبرصلى الله عليه وآله و چه بعد از آن حضرت -  بارها و بارها مطرح گرديد.

اميرالمؤمنين‏عليه السلام در سوابق و فضايل و فداكارى و عمل به فرامين اسلام و اوامر پيامبرصلى الله عليه وآله قابل مقايسه با هيچ كس نبود، و آنچه داشت در زيباترين جلوه اخلاص تقديم درگاه الهى نموده بود، ولى با اين همه وقتى ديد مردم با پيش كشيدن سوابق خود تصميم بر هم زدن دين خدا و ولايت الهى دارند، از همان نقطه در مقابل مردم ايستاد و فضايل و سوابق خود را مطرح كرد تا آنان را متوجه اين نكته كند كه اگر فضايل و سوابق دليل تقدم و كسب حقوق است هيچ كس بر من تقدم ندارد، و در عين حال من منت خدا را دارم نه اينكه بر خدا منت گذارم، و اگر نبود كه خداوند مرا به اين مقام منصوب فرموده، خود را براى به دست آوردن آن جلو نمى‏انداختم و در پى آن نبودم.

مجموع آنچه پيامبرصلى الله عليه وآله درباره علت و كيفيت نصب خليفه از سوى خدا در خطابه غدير فرموده، وقتى در كنار اين فراز كه شامل آيه »لا تَمُنُّوا عَلَىَّ إِسْلامَكُمْ بَلِ اللَّه يَمُنُ عَلَيْكُمْ أَنْ هَداكُمْ لِلْإِيمانِ« قرار بگيرد، اين نتيجه را به ما يادآور مى‏شود كه امر خلافت مانند اصل اسلام جزء فرامينى است كه از سوى خداوند براى صلاح دنيا و آخرت مردم آمده است. اينكه امامت و خلافت چگونه بايد باشد و صاحب اين مقام چه كسى بايد باشد، مسئله‏اى از طرف خداست و طبق حكمت الهى تعيين شده است.

همان گونه كه بايد سپاسگزار خداوند باشيد و منت خدا بر شماست كه به اسلام هدايتتان فرموده، همانطور در مسئله ولايت بر شما منت دارد كه امامانى معصوم -  كه خود آنان را خلق كرده و امتحان نموده -  براى مردم منصوب فرموده است، و مردم را به حال خود رها نكرده تا با اشتباهات عمدى و سهوى خود را دچار امامان ناشايست كنند و دنيا و آخرتشان تباه شود.

هر مسلمانى بايد شرمنده اين لطف الهى بوده منت خدا را خريدار باشد، نه آنكه معترضانه ادعا كند كه چرا خدا بدون در نظر گرفتن حقى براى ساير مسلمانان در خلافت، خليفه منصوب نموده است؟! بنابراين اگر كسى اين دلسوزى خداوند و انتصاب حكيمانه الهى را با افكار جاهلى -  كه سر از تعصب و منت گذاشتن و سهميه خواستن بر مى‏آورد -  مطرح كند، از طرف خداوند متعال مستحق چهار سزاى بزرگ است:

الف. حبط عمل، يعنى كسى كه بر خدا منت گذارد، خدا اعمال انجام داده‏اش را نيز نابود مى‏كند و براى روز جزا دست خالى مى‏ماند.

ب. سخط و نارضايتى و غضب خداوند، يعنى خدا از اين برخورد بنده‏اش با چنان پروردگار مهربانى كه دلسوزانه تمام شرايط هدايت او را آماده فرموده، غضب مى‏كند و به چنين بنده‏اى نگاه رضايت و مرحمت نمى‏نمايد.

ج. ابتلاء به آتش جهنم و مس گداخته، يعنى پايان اين مسير كه كسى بر خدا درباره پذيرفتن اسلام و جزئيات آن منت بگذارد آن است كه او را به جهنم مى‏كشاند و به عذاب سخت الهى دچار مى‏گردد.

د. تازيانه عذاب، از آنجا كه مورد تازيانه عذاب در آيه قرآن عذاب‏هايى است كه در دنيا بر سر طاغيان و سركشان در پيشگاه پروردگار نازل شده، لذا معناى اين فراز از خطبه كه بعد از »شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ« ذكر شده باز مى‏گردد به اينكه منت گذاران بر خداوند در دنيا هم بايد منتظر عذاب الهى باشند كه همچون شلاقى بر سرشان فرود مى‏آيد.

آخرين جمله اين فراز از خطبه غدير بيدار باشى است كه خدا را هميشه مواظب خود بدانيم و هر گاه از اين منت‏ها بر قلبمان خطور كرد پروردگار مهربان خود را به ياد آوريم و او را در كمين بدانيم و از اين چهار نتيجه منت گذاشتن خود هراسان باشيم.