آیه ۲۹ نحل و غدیر
آیه ۲۹ سوره نحل آیهای در خطبه غدیر که پیامبر صلی الله علیه و آله با اتکا به آن جایگاه پیشوایان گمراهی نسبت به غدیر را در جهنم نشان داد.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام سوره | نحل |
| شماره آیه | ۲۹ |
| جزء | ۱۴ |
| محتوای آیه | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | نشاندادن جایگاه پیشوایان گمراهی از غدیر در جهنم |
| ترتیل آیه ترجمه صوتی | |
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۹ سوره نحل چنین تصویر شده است: در قسمتی از خطبه غدیر، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله لازم دید که مردم بدانند در معرض خطراتی عظیم قرار دارند که یکی از آنها پیروی از امامانی بود که موجب گمراهی میشوند. سپس بیزاری خود و خدا را از آنان پیشوایان گمراهی اعلام کرد و پایینترین درجه جهنم را به آنان وعده داد.
در خطبه غدیر پیامبر صلی الله علیه و آله با تکیه بر آیه ۲۹ سوره نحل اصحاب صحیفه را متکبّر در برابر ذات الهی میخواند؛ زیرا آنان نمیخواهند در برابر فرمانهای آسمانی سر تسلیم فرود آورند و به این درجه از تکبر اکتفا نکرده در برابر احکام الهی از پیش خود احکامی را جعل کردند و بدعت میگذاردند. آنان باز در این درجه متوقف نشدند و احکام الهی را تغییر دادند و آن را کم یا زیاد نمودند. بالاتر از آن، تکبر را به آنجا رساندند که عملکنندگان به احکام خداوند را کشتند یا تبعید کردند
آیهای مربوط به مناسبتهای خاص در غدیر
با در نظر گرفتن اینکه غدیر مراسم مفصلی در سه روز بوده، گذشته از آیاتی که مستقیماً در آن ایام نازل شده آیاتی هم در ضمن کلام بهصورت اشاره آمده و منظور از آنها بیان شده است. این موارد در تفسیر ۱۸ آیه آمده است.[۱]
از جمله این آیات، آیه ۲۹ سوره نحل است: 
فَادْخُلُوا اَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها فَلِبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرینَ؛ پس، از درهای دوزخ وارد شوید و در آن همیشه بمانید، و حقاً که چه بد است جایگاه متکبران
.
آیه در متن خطبه
آیه ۱۴۵ سوره نساء در متن خطبه غدیر چنین گزارش شده است: مَعاشِرَ النّاسِ، انَّهُمْ وَ انْصارَهُمْ وَ اتْباعَهُمْ وَ اشْياعَهُمْ فِى الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلبئس مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ … الا انَّهُمْ اصْحابُ الصَّحيفَةِ؛ اى مردم، امامانى كه مردم را به آتش جهنم دعوت مىكنند، و ياران و تابعان و پيروانشان در پايينترين درجه آتش جهنم جاى دارند و چه بد است اقامتگاه متكبران …. بدانيد كه آنان اصحاب صحیفهاند.[۲]
موقعیت تاریخی استفاده از آیه
موقعیت تاریخی استفاده از آیه ۲۹ سوره نحل چنین تصویر شده است: در قسمتی از بخش ششم خطبه غدیر، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله لازم دید که مردم بدانند در معرض خطراتی عظیم قرار دارند که در چند جهت رخ خواهند داد: یکی بازگشت از اسلام و دیگری احساس غرور از مسلمانی و سومی پیروی از امامانی بود که موجب گمراهی میشوند بود.
پیامبر صلی الله علیه و آله آیه ۴۱ سوره قصص را شاهد قرار داد و با تضمین این آیه در کلام خود فرمود: «ای مردم، بهزودی بعد از من امامانی خواهند بود که به آتش دعوت میکنند و روز قیامت کمک نمیشوند». سپس بیزاری خود و خدا را از آنان پیشوایان گمراهی اعلام کرد و پایینترین درجه جهنم را به آنان وعده داد. حضرت این مطلب را با استناد به دو آیه قرآن بیان کرد: یکی آیه ۱۴۵ سوره نساء و دیگری آیه ۲۹ سوره نحل.[۳]
تحلیل اعتقادی آیه
از آمدن آیه ۲۹ سوره نحل در متن خطبه غدیر چند تحلیل اعتقادی ارائه شده است:
تحلیل اعتقادی اول: انصار، اتباع و اشیاع امامان آتش
این مفاهیم قرآنی غدیر، سه نقطه حساس دربردارد که با توجه به جمله قبل و آخر این جمله، درباره اصحاب صحیفه ملعونه است که امامان دعوتکننده مردم به آتش هستند.[۴] در این قسمت از خطبه سه عبارت «انصار»، «اتباع» و «اشیاع» در کنار رهبران آتش آمده است؛ اما اینان چه کسانی هستند:
انصار امامانِ آتش
انصار یعنی یاران و دستاندرکارانی که در روزهای غصب خلافت به یاری ابوبکر و عمر شتافتند. اگر آنان نبودند، بدون شک مجریان سقیفه کاری از پیش نمیبردند. روزی که بر در خانه علی و فاطمه علیهما السلام برای گرفتن بیعت آمدند چهار هزار نفر مسلح در کوچههای مدینه آماده بودند که اگر مهاجمین با مشکلی رو به رو شدند به عنوان کمک بیایند.[۵] آنگاه که عمر فریاد زد: «هیزم بیاورید تا خانه را با اهلش آتش بزنم»، در کتاب سلیم بن قیس آمده که عدهای بستههای هیزم را حمل کردند تا بر در خانه فاطمه علیها السلام چیدند.[۶] آنگاه که عمر آمد تا هیزمها را آتش بزند چه بسیار افرادی که آتشبیار معرکه بودند و نامشان در تاریخ ثبت نشده است.[۷] او با لگد در را شکست و بقیه در پی او بیاجازه به خانه وحی یورش آوردند. این افراد چه کسانی بودند؟ علی بن ابیطالب علیه السلام را چهل نفر برای بیعت میبردند این افراد چه کسانی بودند؟[۸]
آنگاه که فدک را غصب کردند همین گروه بودند که راضی نبودند این سرزمین در دست فاطمه علیها السلام باشد و در پی سهمبردن از آن بودند؛ در این قضیه کار به جایی رسید که آن حضرت خطابه بلند خویش را ایراد فرمود و از همیاری مردم با ظالمان شکایت کرد.[۹] باید اذعان داشت که وقتی کسی یاور ابوبکر و عمر شد پس در نتیجه بر ضد امیرالمؤمنین و صدیقه کبری علیهما السلام قیام کرده است. این درجه نهایی یاری بر ضد خداوند است. چنین افرادی باید در انتظار بدترین سزای الهی باشند.[۱۰]
اتباع امامانِ آتش
«اتباع» بهمعنای تابعان کسانی هستند که نگذاشتند این آتشِ برافروخته بر ضد اهل بیت علیهم السلام خاموش شود. آنان کسانی هستند که این راه را زنده نگاه داشتند و نسلهای بعدی مسلمانان را به آن سو کشاندند؛ همچون تابعین واقعی پیامبر صلی الله علیه و آله که نگذاشتند چراغ اسلام در نسلهای بعدی خاموش شود. اتباع عمر پس از او نقشه بسیار دقیقی اجرا کردند تا عثمان خلافت را به دست بگیرد و گفتمان سقیفه ده سال دیگر به حیات خود ادامه داد. تا زمانی که مردم به امیرالمؤمنین علیه السلام رجوع کردند و خلافت ظاهری امیرالمؤمنین علیه السلام آغاز شد.
در این روزگار که ممکن بود گفتمان سقیفه دچار فراموشی شود، عدهای از تابعان سقیفه به شام رفتند و در کنار معاویة بن ابوسفیان علیه گفتمان غدیر جنگیدند. عدهای دیگر در بصره، در کنار دختر یکی از اصحاب سقیفه، و طلحه از امضاکنندگان صحیفه ملعونه دوم رو به روی غدیر ایستادند.
در همین حال در حکومت علی علیه السلام، نفوذ تابعان سقیفه بهحدی بود که علناً بدعتهای عمر را اجرا میکردند و اگر حضرت مانعشان میشد، اعتراض میکردند و حضرت را واردار میکردند که از مخالفت دست بردارد. برای نمونه، روزی امیرالمؤمنین علیه السلام در کوفه به امام حسن علیه السلام دستور داد تا بین مردم اعلام کند که نماز تراویح بدعت عمر و ممنوع است. مردم با شنیدن این دستور اعتراض کردند. وقتی امام حسن علیه السلام نزد امیرالمؤمنین علیه السلام بازگشت، حضرت پرسید: این صدا چیست؟ عرض کرد: یا امیرالمؤمنین، مردم فریاد میزنند: ای عمر، به فریاد ما برس! امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: برو و به مردم بگو: نمازتان را بخوانید.[۱۱]
اشیاع امامانِ آتش
«اشیاع» جمع «شیعه» بهمعنای «پیرو» شامل همه کسانی میشود که در طول تاریخ راه اصحاب سقیفه را پذیرفتهاند و در راه پیشبرد اهداف سقیفه گام برداشتند. این عنوان محدوده زمانی و مکانی ندارد و تا آخرین روز دنیا ادامه خواهد یافت و در پرونده سقیفه نام همه پیروانشان ثبت خواهد شد.[۱۲]
تحلیل اعتقادی دوم: اصحاب صحیفه متکبران در برابر ذات الهی
نکته اعتقادی دیگر در آیه ۲۹ سوره نحل در عبارت مُتَكَبِّرين نهفته است. خداوند تعالی پس از آنکه تابوتی در چاه قعر جهنم را جایگاه ابدی سران صحیفه معرفی میکند[۱۳] میفرماید: «چه بد جای اقامتی دارند متکبران». درباره اینکه چرا خداوند چنین جایگاهی برای متکبران قرار داده و چه ارتباطی بین تکبر و اصحاب صحیفه وجود دارد چنین باید گفت:
خداوند صفت جبار متکبر را به خود اختصاص داده و احدی حق تکبر ورزیدن حتی نسبت به سایر همنوعان خود را ندارد. با این سابقه اعتقادی، اگر کسی در برابر ذات الهی تکبر ورزد و بگوید: «خدا چنین گفته، ولی من چنین میگویم» و «حکم خدا چنین است و من آن را تغییر میدهم»، و «هر کس به حکم خدا عمل کند او را مجازات میکنم» و…، چنین فردی را باید بالاترین نمونه انسان متکبّر دانست. کمترین معنای چنین تکبری کافر شدن به خدای متعال است.
معروفترین نمونه چنین متکبرانی ابلیس است که خداوند در آیات متعددی از قرآن تکبر او را با عبارات مختلف بیان میکند. در این قسمت خطبه غدیر هم پیامبر صلی الله علیه و آله اصحاب صحیفه را متکبّر در برابر ذات الهی میخواند؛ زیرا آنان نمیخواهند در برابر فرمانهای آسمانی سر تسلیم فرود آورند و به این درجه از تکبر اکتفا نکرده در برابر احکام الهی از پیش خود احکامی را جعل کردند و بدعت میگذاردند. آنان باز در این درجه متوقف نشدند و احکام الهی را تغییر دادند و آن را کم یا زیاد نمودند. بالاتر از آن، تکبر را به آنجا رساندند که عملکنندگان به احکام خداوند را کشتند یا تبعید کردند؛ حدی از تکبر که حتی ابلیس و فرعون هم به آن درجه نرسیدند.[۱۴]
پانویس
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۹۳.
- ↑ اسرار غدیر، ص۱۴۹، بخش۶.
- ↑ واقعه قرآنی غدیر، ص۹۶؛ سخنرانی استثنائی غدیر، ص۱۷۹–۱۸۶؛ غدیر در قرآن، ج۲، ص۱۳۷.
- ↑ برای اطلاع مفصل از اصحاب صحیفه نگاه کنید: غدیر در قرآن، ج۱، ص۱۲۹؛ غدیر در قرآن، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۸، ص۲۰۲.
- ↑ کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ص۳۶.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۸، ص۳۳۹.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۸، ص۲۷۰؛ بحارالانوار، ج۲۸، ص۲۸۳.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۹، ص۲۴۳.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۱۴۰.
- ↑ تهذیب الاحکام، ج۳، ص۷۷–۷۸، ح۲۲۷.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۱۴۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۸، ص۳۱۵–۳۱۶.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۱۴۵–۱۴۶.
منابع
- اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- تهذیب الاحکام؛ محمد بن حسن طوسی، تحقیق: علیاکبر غفاری، تهران: نشر صدوق، ۱۴۱۷ق.
- سخنرانی استثنائی غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاءالدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، ۱۴۰۷ق.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یکماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.