آیه ۷ مائده و غدیر

آیه ۷ مائده و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	مائده
شماره آیه	۷
جزء	۶
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	آیه‌ای مربوط به اقدامات پيامبر صلَّى اللّٰه عليه و آله در غدير که به‌وسیله آن پیمان غدیر و پذیرش کامل آن از سوی مردم به آنان یادآوری شده است.
ترتیل آیه 0:19 ترجمه صوتی 0:21

آیه ۷ سوره مائده آیه‌ای مربوط به اقدامات پيامبر صلَّى اللّٰه عليه و آله در غدير که به‌وسیله آن پیمان غدیر و پذیرش کامل آن از سوی مردم به آنان یادآوری شده است.

موقعیت تاریخی نزول آیه ۷ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پس از نزول آيه ۳۳ سوره احزاب در مسير پيامبر صلى الله عليه و آله به‌سوى غدير و با اين اقرار كه مردم در برابر مقام «اولى به نفس بودن پيامبر صلى الله عليه و آله» نمودند، آيه‌‏اى ديگر به‌عنوان سند و شاهدى از اين اعتراف نازل شد و آن آیه آیه ۷ سوره مائده بود.

درباره تحلیل اعتقادی نزول آیه ۷ سوره مائده در جریان رخداد غدیر از سوی برخی محققان چنین گفته شده است: نزول اين آيه در چنين موقعيتى، با هدفِ خاطر نشان ساختن پيمان‏‌هاى بعدى بر سر موضوع ولايت صورت گرفت؛ زیرا در حديثى امام محمد باقر علیه السلام درباره همين آيه شريفه می فرمايد: ميثاق و پيمان (كه در آيه ذكر شده) آن چيزى است كه خداوند در حجةالوداع بيان كرد...، كه نصب اميرالمؤمنين‏ عليه السلام به‌عنوان امام همه خلق است

همچنین آیه ۷ سوره مائده در ضمن یکی از دعاهای غدیری آمده است؛ در دعایی که امام صادق ‏علیه السلام فرموده‌اند که در دو مؤمن اهل ولايت در غدير وقتى به يكديگر مى‌‏رسند آن را بگویند. نتیجه آمدن این آیه در این دعا این دانسته شده که شیعیان با خداوند متعال پيمان بسته كه فقط منصوب‌شدگان از طرف او را به صاحب اختيارى خود بپذيرد، و در اين باره از آنچه در توان دارد دريغ نکند.

آیه مربوط به اقدامات پيامبر صلَّى اللّٰه عليه و آله در غدير

بستر نزول آیه ۷ سوره مائده چنین تبیین شده است: آیات زیادی از قرآن در طول سفر پیامبر از مدینه به مکه و بازگشت به آن نازل شده که 21 آیه مستقیماً به موضوع غدیر و پیام آن مربوط است. این آیات نشان‌دهنده پشتوانه الهی و دستور مستقیم خداوند در مراسم غدیر است. برخی آیات به ختم رسالت و آغاز ولایت اشاره دارند و برخی دیگر مردم را برای امتحان بزرگ الهی آماده می‌سازد. همچنین، غدیر به عنوان فتح بزرگ و یأس دشمنان معرفی شده و بر اهمیت ابلاغ ولایت تأکید می‌شود. در نهایت، این آیات کمال دین و اوج نعمت خدا را با ولایت اعلام می‌کنند. اين آيات ۴۹ آيه است و در ۲۱ مورد نازل شده است.

از جمله این آیات، كه در مدینه و پيش از سفر حجةالوداع بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده آیه ۷ سوره مائده بوده است: وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّه عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ الَّذِى واثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اتَّقُوا اللَّه إِنَّ اللَّه عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ؛ به ياد آوريد نعمت خدا را بر شما و پيمانى كه از شما گرفت آنگاه كه گفتيد: شنيديم و اطاعت نموديم و تقواى خدا را پيشه كنيد كه خدا به آنچه در سينه‏‌هاست آگاه است .

موقعيت تاريخى نزول آیه

موقعیت تاریخی نزول آیه ۷ سوره مائده از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: پس از نزول آيه ۳۳ سوره احزاب در مسير پيامبر صلى الله عليه و آله به‌سوى غدير و با اين اقرار كه مردم در برابر مقام «اولى به نفس بودن پيامبر صلى الله عليه و آله» نمودند، آيه‌‏اى ديگر به‌عنوان سند و شاهدى از اين اعتراف نازل شد و آن آیه آیه ۷ سوره مائده بود.

در پىِ نزول آيه آيه ۳۳ سوره احزاب در مدينه و سؤال مردم از معناى آن و پاسخ پيامبر صلى الله عليه و آله كه «سمع و طاعت مطلق» در این آیه مورد نظر است، مردم بر اين ولايت اقرار كردند و پيمان بستند كه وفادار بمانند. آنان اين عهد را با جمله «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا؛ شنیدیم و اطاعت کردیم» اعلان كردند. در پی گرفته‌شدن اين پيمان، آيه نازل شد كه اين عهد و پيمان را به ياد داشته باشيد، زیرا زمينه‌‏هاى مختلفى براى شكستن آن در پيش بود.

شأن نزول آیه در روایات

حذيفه يمانى پس از آنكه نزول آيه ۷ سوره مائده را در مدينه به‌عنوان مقدمه‌اى بر سفر غدير ذكر مى‏‌كند، با ذكر ارتباط محتواى آيه با غدير تصريح به نزول آن در آغاز اين داستان پر ماجرا مى‏‌نمايد: گفتند: «يا رسول اللَّه! اين كدام ولايت است كه شما در آن بر ما از خودمان سزاوارتريد»؟ حضرت فرمود: «شنیدن و فرمان‌بردن در آنچه دوست بداريد يا خوش نداريد». ما هم گفتيم: «شنیدیم و اطاعت کردیم». اينجا بود كه خداوند اين آيه را نازل كرد: «بياد آوريد نعمت خدا را بر شما، و پيمانى كه با شما بست آنگاه كه گفتيد: شنيديم و اطاعت كرديم».

در روايات ديگرى نزولِ اين آيه پس از نزولِ آيه تبلیغ در بازگشت از مكه به غدير ذكر شده است؛ كه به هر حال اصل نزول آيه در موسم غدير را مسلّم می‌نماید.

تحليل اعتقادى نزول آیه

درباره تحلیل اعتقادی نزول آیه ۷ سوره مائده در جریان رخداد غدیر از سوی برخی محققان چنین گفته شده است: نزول اين آيه در چنين موقعيتى، با هدفِ خاطر نشان ساختن پيمان‏‌هاى بعدى بر سر موضوع ولايت صورت گرفت؛ زیرا در حديثى امام محمد باقر علیه السلام درباره همين آيه شريفه می فرمايد: ميثاق و پيمان (كه در آيه ذكر شده) آن چيزى است كه خداوند در حجةالوداع بيان كرد...، كه نصب اميرالمؤمنين‏ عليه السلام به‌عنوان امام همه خلق است.

در حديث ديگرى در تفسیر همين آیه مى‏‌فرمايد: آنگاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله پيمان ولايت را از مردم گرفت گفتند: شنیدیم و اطاعت کردیم، ولى سپس پيمان خداوند را شكستند.

اينک با مرورى بر پيمان‌بستن‏‌هاى متعدد مردم در مقاطع مختلف غدير روشن می‌شود که این میثاق‌ها ميثاق بر امر واحدى بوده كه هر يک ديگرى را مؤكدتر مى‌کرده و نزول آيه در شأن همه اين موارد مى‌تواند باشد:

• بار اول، در مدينه براى ولايت پيامبر صلى الله عليه و آله مردم «شنیدیم و اطاعت کردیم» گفتند.
• بار دوم، در اواخر خطابه غدير بود كه حضرت از مردم اقرار زبانی گرفت و صراحتاً كلمه پيمان را به‌ميان آورد و بدين صورت پيمان دوم به انجام رسيد، آنجا كه فرمود: پس همگى چنين بگوييد: ما شنيديم و اطاعت مى‌‏كنيم...، از اين قول بر نمى‏‌گرديم و پيمان را نمى‏‌شكنيم... پس براى آنان عهد و پيمان از ما گرفته شد، از قلب‏‌هايمان و جان‌هايمان و زبان‏‌هايمان و ضمایرمان و دست‏‌هايمان...، هرگز در پى تغيير اين عهد نيستيم و خداوند در اين باره از نفس‌هايمان دگرگونى نبيند.
• بار سوم با پايان يافتنِ خطبه، مردم به طرف منبر پيامبر صلى الله علیه و آله رفتند و با صدای بلند گفتند: آرى، آرى! شنيديم و اطاعت مى‏‌كنيم امر خدا و رسولش را با قلب‌ها و جان‌‏ها و زبان‏‌ها و دستانمان.
• بار چهارم بيعت رسمى بود كه هم با پيامبر صلى الله عليه وآله و هم با اميرالمؤمنين ‏عليه السلام رسماً دست بيعت دادند و به اين ميثاق الهى به محكم‌‏ترين شكل ممكن گردن نهادند.

پس، هيچ پيمانى چنين مراحل بهم پيوسته و محكمى نداشته، و هيچ پيمان مستحكمى اين‌گونه زير پا گذاشته نشده است. پس جا دارد خداوند آن را به رخ مردم بكشد و يادآور شود كه‌ «به ياد آوريد نعمت خدا را بر شما و پيمانى كه از شما گرفت آنگاه كه گفتيد: شنيديم و اطاعت نموديم» و از مردم بخواهد كه در اين باره از خدا بترسند كه خدا از نيت قلب‌ها آگاه است: «و تقواى خدا را پيشه كنيد كه خدا به آنچه در سينه‏‌هاست آگاه است».

آیه ای در یک دعای غدیر

همچنین آیه ۷ سوره مائده در ضمن یکی از دعاهای غدیری آمده است. برخی محققان در این باره چنین نوشته‌اند: يكى از جلوه‏‌هاى قرآنى غدير دعاها و زياراتى است كه در آنها به تبيين و تفسير آيات مربوط به واقعه غدیر پرداخته شده است. در بسيارى از دعاها و زيارات -به‌خصوص آنچه مربوط به شب و روز غدير است- ناگفته‌‏هايى از مسئله غدير به‌چشم مى‏‌خورد كه در هيچ روايت ديگرى يافت نمى‏‌شود. در مواردى شأن نزول آيات و در مواردى استشهاد به آيه‏‌هاى قرآن و در مواردى مصداق قرار دادن غدير براى آيه مزبور مطرح شده است.

از جمله اين موارد آیه ۷ سوره مائده دانسته شده که در کنار آیه ۴۶ سوره مدثر در متن یک دعای غدیری آمده است.

آیه در متن دعا

متن آیه ۷ سوره مائده در دعای غدیری چنین گزارش شده است: امام صادق ‏علیه السلام درهنگام ملاقات دو مؤمن اهل ولايت در غدير، دستور داده‌اند كه وقتى به يكديگر مى‌‏رسند چنين بگويند: «الْحَمْدُ للَّهِ الَّذى اكْرَمَنا بِهذَا الْيَوْمِ وَ جَعَلَنا مِنَ الْمُؤْمِنينَ وَ جَعَلَنا مِنَ الْمُوفينَ بِعَهْدِهِ الَّذى عَهِدَهُ الَيْنا وَ ميثاقِهِ الَّذى واثَقَنا بِهِ مِنْ وِلايَةِ وُلاةِ امْرِهِ وَ الْقُوّامِ بِقِسْطِهِ وَ لَمْ يَجْعَلْنا مِنَ الْجاحِدينَ وَ الْمُكَذِّبينَ بِيَوْمِ الّدينِ؛ سپاس خدايى را كه ما را به اين روز اكرام فرموده و ما را از مؤمنان و وفاكنندگان به پيمانش - كه با ما عهد بسته و ميثاقى كه با ما پيمان بسته-  قرار داده، كه آن پيمان صاحب اختيارى واليان امرش و قائمان به عدلش است و خدا را شكر كه ما را از منكران و تكذيب‌كنندگان به روز قيامت قرار نداده است».

نتيجه اعتقادى آمدن آیه در دعا

در اين قسمت از دعا دو آيه قرآن تضمين شده است: يكى آيه ۷ سوره مائده كه فعل آن به‌خاطر سياق دعا از ضمير خطاب به متكلم برگردانده شده و به‌جاى «واثَقَكُمْ» كلمه «واثَقَنا» آمده است؛ ديگرى آیه ۴۶ سوره مدثر. برخی محققان، از اين دعايى كه براى ملاقات برادران مؤمن در روز غدير نقل شده دو نكته مهم به دست داده‌اند:

نكته اول: واليان امر خدا

پيمانى كه خدا با ما به نام ولايت بسته بايد تفسير شود: در اين دعا با نسبت‌دادن «وُلاة امر» و نيز «قائمين به عدل» به خدا نشان می‌دهد که كه اگر ولايت پذيرفته‏ شده، به‌خاطر آن است كه واليان امر از طرف خداوند تعيين شده‌‏اند، آنكه بتواند عدالت واقعى را بر قرار كند كسى است كه از طرف خدا براى اين كار منصوب شود. درباره اين آيه، دو حديث وارد شده كه عمق مطلب را روشن‏‌تر مى‌نمايد:

• اطاعت اگرچه خوشمان نيايد: حذيفة بن يمان می‌گوید: وقتى آيه ۳۳ سوره احزاب نازل شد، پرسيدند: يا رسول ‏اللَّه، اين ولايتى كه شما از خود ما بر ما صاحب اختيارتريد، كدام است؟ فرمود: گوش به فرمان بودن و اطاعت در آنچه خوشتان بيايد يا خوشتان نيايد. گفتيم: گوش به فرمانيم و اطاعت مى‏‌كنيم. اينجا بود كه آيه ۷ سوره مائده نازل شد.
• اطاعت ياد نعمت است: درباره آيه ۷ مائده فرمود: هنگامى كه پيامبر صلى الله عليه و آله بر مردم پيمان ولايت را گرفت گفتند: شنيديم و اطاعت مى‏‌كنيم، ولى بعد پيمان خود را شكستند.

نتيجه اين است كه شیعه با خداوند متعال پيمان بسته كه فقط منصوب‌شدگان از طرف او را به صاحب اختيارى خود بپذيرد، و در اين باره از آنچه در توان دارد دريغ نکند.

نكته دوم: انكار به معناى تكذيب

آيا انكار ولايت ارتباطى با انكار روز قيامت دارد؟ در اين دعا پس از آنكه از خداوند خواسته می‌شود که دعاکننده را در مسیر ولايت ثابت‌قدم فرمايد، متقابلاً خواسته می‌شود که از جمله منكران ولایت قرار ندهد. در اینجا، با اشاره به آيه ۴۶ سوره مدثر انكار ولايت تكذيب روز قيامت به‌حساب آمده است.

اين بدان معنى است كه اگر كسى اين دستور و پيمان الهى را زير پا گذارد، گويا قبول ندارد كه روزى در پيشگاه الهى بايد پاسخ‌گوى سؤال درباره آن باشد؛ و گرنه چه پاسخى در برابر سؤال روز قيامت خواهد داشت.

منابع

• اسرار غدیر؛ محمدباقر انصاری، تهران: نشر تک، ۱۳۸۴ش.
• الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة؛ سید علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، ۱۴۱۸ق.
• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• تفسير القمی‏؛ على بن ابراهيم‏ قمى، تحقیق: طيّب‏ موسوى جزائرى، قم: دار الكتاب‏، ‏۱۴۰۴ق‏.
• عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله‏ بحرانى اصفهانى‏، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحى اصفهانى‏، قم: مؤسسة الإمام المهدى علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• فقه القرآن؛ سعید بن هبةالله (قطب‌الدین راوندی)، تحقیق: سید احمد حسینی اشکوری، قم: کتابخانه عمومی حضرت آيت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
• مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل؛ حسین بن محمدتقی نوری، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ۱۴۰۸ق.