سلمان فارسی (محمدی)
سلمان فارسی از جمله بافضیلتترین صحابیان پیامبر صلی الله علیه و آله و یاران امیرالمؤمنین علیه السلام که در مواضع مختلفی از سوی پیامبر از اهل بیت خوانده شده است. روایات بسیاری در فضیلت سلمان در منابع آمده است. سلمان خود را سلمان فرزند اسلام میخوانده است. سلمان فارسی از جمله مدافعان و مبلغان اصلی غدیر دانسته شده است؛ به طوری که او را از ارکان اربعه غدیر برشمردهاند.
.jpg) | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سلمان فارسی |
| سرشناسی | صحابی پیامبر صلی الله علیه وآله • از یاران خاص امیرالمؤمنین علیه السلام |
| تولد | حدود ۵۶۸م • جی اصفهان |
| وفات | حدود ۳۳ق • مدائن |
| محل دفن | مدائن |
| اطلاعات علمی | |
| شاگردان | سلیم بن قیس الهلالی • عبدالله بن عباس |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات فرهنگی | |
| زمینه فعالیت | صحابه پیامبر صلی الله علیه وآله • فرماندار مدائن |
| علت شهرت | پیشنهاددهنده حفر خندق برای دفاع از مدینه در جنگ احزاب • شیعه خاص امیرالمؤمنین علیه السلام |
سلمان از جمله کسانی دانسته شده که برای یافتن دین حق کوشیده و پس از رویگردانی از دین پدران خود به مسیحیت گروید و پس از شنیدن بشارت مسیحیان به ظهور پیامبر آخرالزمان برای یافتن او هجرت کرد. سلمان نهایتاً پس از درک پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله به او ایمان آورد و به یکی از یاران نزدیک او تبدیل گردید.
درباره سلمان و غدیر در منابع مطالب بسیاری آمده است؛ از جمله اینکه او از جمله کسانی بود که منبر غدیر را برای اعلام وصایت امیرالمؤمنین علیه السلام آماده کردند. همچنین پس از اعلام وصایت سلمان فارسی با پیشگامی در بیعت، وفاداری خود را آشکار ساخت و پس از مقداد بر امیرالمؤمنین سلام کرد.
جایگاه سلمان فارسی
سلمان فارسی از جمله بافضیلتترین صحابیان پیامبر صلی الله علیه و آله و یاران امیر المؤمنین علیه السلام که در مواضع مختلفی از سوی پیامبر از اهل بیت خوانده شده است.[۱] روایات بسیاری در فضیلت سلمان در منابع آمده است؛ از جمله روایتی که در آن پیامبر صلی الله علیه و آله آزاردهنده سلمان را آزاردهندهٔ خود برشمرده است.[۲] او خود را سلمان فرزند اسلام میخوانده است.[۳]
در جریان رخداد سقیفه بنیساعده سلمان از جمله مخالفان نصب خلیفه، برخلاف نصب الهی غدیر بهشمار رفته است.[۴] سلمان پس از رخداد سقیفه و شهادت حضرت زهرا سلام الله علیها از جمله کسانی است که در تشییع جنازه و نماز بر آن حضرت شرکت کرده است.[۵]
سلمان از جمله کسانی دانسته شده که برای یافتن دین حق کوشیده و پس از رویگردانی از دین پدران خود به مسیحیت گروید و پس از شنیدن بشارت مسیحیان به ظهور پیامبر آخرالزمان برای یافتن او هجرت کرد. سلمان نهایتاً پس از درک پیامبر خاتم به او ایمان آورد و به یکی از یاران نزدیک او تبدیل گردید.[۶] این موضوع از زبان خود سلمان در روایتی از امام باقر علیه السلام چنین آمده است: «من سلمان بن عبدالله هستم؛ گمراه بودم، اما خداوند با محمد صلی الله علیه و آله من را هدایت کرد؛ نیازمند بودم، اما خداوند با محمد صلی الله علیه و آله مرا بینیاز ساخت؛ غلام بودم، اما خداوند با محمد صلی الله علیه و آله مرا آزاد کرد، این نسب و حسبم میباشد».[۷]
سلمان فارسی و غدیر
سلمان فارسی از جمله مدافعان و مبلغان اصلی غدیر دانسته شده است؛ به طوری که او را از ارکان اربعه غدیر برشمردهاند.[۸] ارکان اربعه، بنابر احادیثی از امام باقر علیه السلام[۹] و امام صادق علیه السلام،[۱۰] کسانی بودند که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله از ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام منحرف نشدند که سلمان در کنار ابوذر غفاری، مقداد بن عمرو کندی و عمار بن یاسر این چهار نفر بهشمار رفتهاند. سایر خدمات سلمان درباره غدیر چنین برشمرده شده است:
سؤال سلمان فارسی از پیامبر صلی الله علیه و آله در منی
در سفر حجةالوداع و پس از نزول سوره نصر در منی و آگاهی پیامبر صلی الله علیه و آله از شهادت خود، اولین مسئلهای که به ذهن همه خطور کرد جانشینی حضرت بود که صریحترین زمینه فکری برای غدیر بود. اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله سراغ سلمان رفتند و از او که به پیامبر صلی الله علیه و آله نزدیکتر بود خواستند تا از حضرت بپرسد: امور ما را به که میسپاری و محل رجوع ما چه کسی خواهد بود و محبوبترین افراد نزد تو کیست.
در پاسخ این سؤال آن حضرت تعلّلی نموده تا سه بار آن را به تأخیر انداخت و با این کار گویا مردم را نسبت به مسئله حساستر و نسبت به پاسخ آن تشنهتر کرد. سپس فرمود: «برادرم و وزیرم و جانشینم در اهل بیتم و بهترین کسی که بعد از خود باقی میگذارم که دَیْن مرا ادا میکند و به وعدههای من وفا مینماید علی بن ابیطالب است».[۱۱]
سلمان فارسی و برپایی منبر غدیر
به گزارش برخی منابع، پس از توقف کاروان در غدیر خم، پیامبر صلی الله علیه و آله سلمان فارسی و چند تن از یارانش را برای آمادهسازی محل برپایی گردهمایی غدیر فراخواند. سلمان همراه با مقداد، ابوذر و عمار خارها و سنگها را پاک کرد و سایهبانی میان درختان برپا ساخت. سلمان سپس در ساخت منبر سنگی نقش داشت؛ منبری که با سنگها و روانداز شتران شکل گرفت و برای زیبایی با پارچه پوشانده شد. این جایگاه سبب شد پیامبر صلی الله علیه و آله در مرکز جمعیت دیده شود و سخنانش با تکرار ربیعة بن امیه به همگان برسد.[۱۲]
سلمان فارسی و بیعت در غدیر
به گزارش برخی منابع، پس از خطابه غدیر، بیعت عمومی آغاز شد و نخستین افراد از خواص مؤمنان، مقداد، سلمان و ابوذر بودند. آنان پس از بیعت با پیامبر صلی الله علیه و آله، بهدستور او به امیرالمؤمنین علیه السلام سلام داده و دست بیعت دادند. در این میان، سلمان فارسی با پیشگامی در بیعت، وفاداری خود را آشکار ساخت و پس از مقداد بر امیرالمؤمنین سلام کرد. این اقدام همراه با دیگر یاران نزدیک، سرآغاز بیعت گسترده مسلمانان طی سه روز گردید.[۱۳]
سلمان فارسی و روایت حدیث غدیر
سلمان از جمله راویان حدیث غدیر از صحابه برشمرده شده است: ابن عقده در کتاب حدیث الولایة[۱۴] و ابراهیم بن محمد حموینی در فرائد السمطین[۱۵] حدیث غدیر را از سلمان روایت کردهاند. همچنین، شمسالدین جزری در اسنی المطالب سلمان را در شمار راویان حدیث غدیر از صحابه شمرده است.[۱۶]
سلمان و سؤال درباره آیه اکمال
وقتی در غدیر آیه اکمال نازل شد، سلمان فارسی پرسید: یا رسول اللَّه، آیا این آیات بهخصوص درباره علی علیه السلام نازل شده است؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: درباره او و جانشینانم تا روز قیامت نازل شده است. سپس فرمود: ای سلمان، تو و کسانی که با تو در این مطلب حاضر بودند شاهد باشید و حاضران به غایبان برسانند.
سلمان فارسی عرض کرد: یا رسول اللَّه، آنان را برای ما بیان فرما. فرمود: علی برادرم و وزیرم و وصیّم و وارثم و خلیفهام در امتم و صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من و یازده امام از فرزندانش، اول آنان فرزندم حسن و سپس حسین و سپس نُه نفر از فرزندان حسین، یکی پس از دیگری که قرآن با آنان است و آنان با قرآنند و از آن جدا نمیشوند تا بر سر حوض کوثر بر من وارد شوند.[۱۷]
سلمان و سؤال از معنای مولی
پس از خطبه غدیر و مراسم عمامهگذاری امیرالمؤمنین علیه السلام و مراسم تهنیت و بیعت ادامه داشت، قشرهای مختلف مردم در اجتماعات کوچک خود -با توجه به اهمیت خطبه و مسئله بیعت- سؤالاتی درباره آن مطرح میکردند و توضیح بیشتری میخواستند. سؤالاتی که از سوی مؤمنان و منافقین از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیده شد بر روشنگری غدیر افزود.
پس از چند سؤال و جواب و اقرار مردم به رسالت و ولایت و اشارههای مکرر به مسئله امامت و حدیث غدیر، پیامبر صلی الله علیه و آله در ادامه فرمود: آیا من نسبت به شما از خودتان صاحب اختیارتر نیستم؟ گفتند: بلی، یا رسولالله. فرمود: آیا صاحب اختیار شما از خودتان بیشتر بر شما اختیار ندارد؟ گفتند: بلی یا رسولالله. حضرت نگاهی به طرف آسمان کرده و سه مرتبه فرمود: خدایا، شاهد باش!
سپس فرمود: بدانید، هر کس که من صاحب اختیار او بودهام و نسبت به او اختیارم از خودش بیشتر بوده این علی علیه السلام صاحب اختیار اوست و اختیارش نسبت به او از خودش بیشتر است. سلمان پرسید: ولایت علی علیه السلام چگونه است و نمونه آن چیست؟ فرمود: ولایت او همچون ولایت من است. هر کس که من بر او بیش از خودش اختیار داشتهام، علی علیه السلام نیز بر او بیش از خودش اختیار دارد.[۱۸]
سلمان و شهادت بر غدیر و لقب امیرالمؤمنین
بر اساس روایتی از کتاب سلیم بن قیس الهلالی،[۱۹] سلمان فارسی، بهعنوان یکی از یاران خاص پیامبر صلی الله علیه و آله و از حواریون امیرالمؤمنین علیه السلام، در واقعه وصیت ابوذر، گواهی میدهد که پیامبر صلی الله علیه و آله امیرالمؤمنین علیه السلام را بهعنوان «امیرالمؤمنین» منصوب کرده و برخی صحابه، از جمله عمر و ابوبکر، با آن مخالفت کردهاند. این مخالفت منجر به تحریف مسیر خلافت پس از پیامبر شد.
سلمان نهتنها نام هشتاد نفر از شاهدان این واقعه را بازگو میکند، بلکه نقش فعالی در تثبیت حقانیت امیرالمؤمنین علیه السلام از طریق شهادت و افشای پیمان برخی صحابه برای انحراف خلافت داشت. گواهی او، همراه با ابوذر، مقداد و زبیر، پشتوانهای تاریخی و کلامی برای اثبات مشروعیت امامت امیرالمؤمنین علیه السلام تلقی شده است.
نقل قول سلیم از سلمان، در تحلیل حسن بصری نیز بهعنوان سندی معتبر برای اثبات نصب الهی امیرالمؤمنین علیه السلام به امامت و ولایت معرفی میشود. این روایت جایگاه سلمان را بهعنوان ناقل راستگو، آگاه و تأثیرگذار در دفاع از امامت در تاریخ اسلام تثبیت کرده است.[۲۰]
سلمان و مسخرهشدنش توسط منافقان در غدیر
در برخی روایات،[۲۱] در ذیل آیه ۱۴ سوره بقره روایتی نقل شده که در آن از مسخرهشدن سلمان توسط برخی منافقان در رخداد غدیر یاد شده است؛ در این آیه چنین آمده است: «هنگامی که ایمانآورندگان را ملاقات کنند میگویند ایمان آوردیم، ولی وقتی با شیاطینشان خلوت کنند میگویند: ما با شماییم و ما مؤمنان را مسخره میکردیم. خداوند آنان را به مسخره میگیرد و به آنان مهلت میدهد که در طغیان خود متحیر بمانند».
در این آیه خداوند به نفاق گروهی اشاره میکند که در برابر مؤمنان خود را همعقیده نشان میدادند، اما در خلوت با منافقان، آنان را مسخره میکردند. این آیه بر رفتار دوگانه بیعتشکنانی دلالت دارد که در ظاهر با مؤمنان، از جمله سلمان، اظهار ایمان میکردند.
منافقانی چون ابوبکر و عمر، هنگام ملاقات با سلمان و سایر اصحاب مؤمن پیامبر صلی الله علیه و آله مانند مقداد، ابوذر و عمار، ظاهراً به فضائل آنان اشاره میکردند و سخنان پیامبر درباره جایگاه سلمان را بازگو مینمودند. اما در باطن، به آنان بدبین بودند و از افشای نفاق خود نزد ایشان بیم داشتند. ابوبکر با تمجیدهای ظاهری از سلمان و یارانش، قصد فریب داشت و پس از دورشدن، این برخورد را تمسخر آنان تلقی میکرد. سلمان و یارانش، مطابق دستور الهی، با آرامش عبور میکردند و برخورد منافقان را تحمل مینمودند.[۲۲]
سلمان و سفیه خواندهشدن او توسط منافقان
با تکیه به برخی روایات،[۲۳] گفته شده که پس از واقعه غدیر، مشاهده معجزات امیرالمؤمنین علیهالسلام موجب شد مرض نفاق و حسد در دل دشمنان او شدت یابد؛ آیاتی چون آیات ۱۰ تا ۱۵ سوره بقره به این حالت اشاره دارند. این آیات نفاق کسانی را افشا میکند که ایمان خالص سلمان و یارانش را به تمسخر میگرفتند.
سلمان، مقداد، ابوذر و عمار با تمسک به ولایت علوی، از منافقان میخواستند مانند مؤمنان راستین به پیامبر و جانشین منصوبش ایمان بیاورند. اما منافقان، در خفا، این یاران وفادار را «سفیه» میخواندند و از روش آشکار آنان در محبت و اطاعت نسبت به امیرالمؤمنین علیهالسلام انتقاد میکردند.
آیات، این منافقان را به سفاهت واقعی متهم میکنند، زیرا از حجتهای الهی غفلت کرده و دچار سردرگمی در میان پیامبر و دشمنان او شدهاند. در نتیجه، آنان نه به دوستی مؤمنان دست یافتهاند و نه نزد کفار جایگاهی دارند و این نهایت نادانی آنان بوده است.[۲۴]
سلمان و غدیر در قیامت
در روایتی[۲۵] از امام صادق علیه السلام درباره فضیلت عید غدیر، سلمان از جمله همراهان غدیر در قیامت قلمداد شده است: روز قیامت چهار روز را مانند عروس به پیشگاه الهی میبرند: عید فطر، عید قربان، روز جمعه و عید غدیر. روز غدیر خم در مقابل عید قربان و فطر مانند ماه بین ستارگان است. خداوند تعالی بر غدیر فرشتگان مقرب را موکل میکند که رئیسشان جبرئیل است و انبیاء فرستادهشده را که رئیسشان حضرت محمد صلی الله علیه و آله است و اوصیاء منتجبین را که رئیسشان امیرالمؤمنین علیه السلام است و اولیاء خود را که رئیسشان سلمان و ابوذر و مقداد و عمار هستند. اینان غدیر را همراهی میکنند تا آن را وارد بهشت نمایند.[۲۶]
زندگینامه
درباره نام سلمان پیش از اسلام آوردنش از اسامی چون «روزبه»، «مابه»، «بهبوذ» یا «ماهویه» یاد شده است.[۲۷] نام پدر او هم «بوذخشان» یا «بدخشان» یا «خشبوذان» ثبت شده است.[۲۸] در مورد محل تولد او نظرات مختلفی ابراز شده است: شیراز، اهواز، شوشتر، رامهرمز و اصفهان که رامهرمز و جی اصفهان مشهورتر از موارد دیگر دانسته شده است.[۲۹]
در اینکه مذهب او در ابتدای زندگی چه بوده اختلاف وجود دارد: برخی منابع او را به دین پدرانش زرتشتی دانستهاند[۳۰] و برخی دیگر او را غیر معتقد به این دین قلمداد کردهاند.[۳۱] طبق گزازشات تاریخی، سلمان فارسی، پس از آشنایی با دین مسیحیت، از خانه گریخت و به شام سفر کرد. سپس به شهرهای موصل، نَصیبین و در نهایت عَموریه رفت و سالها نزد راهبان این شهرها به عبادت و تعلیم دینی پرداخت تا آنکه اسقف عموریه او را به ظهور پیامبری در حجاز بشارت داد.[۳۲]
به نقل از منابع، سلمان پس از شنیدن بشارت ظهور پیامبری در حجاز و دریافتن نشانههای او بهسوی حجاز حرکت کرد. در میان راه بر اثر خیانت افرادی به بردگی فروخته شد و در نهایت به تملک یک یهودی از اهل یثرب درآمد. همین موجب شد تا با هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه با تطبیقدادن نشانههایی که از اسقف عموریه شنیده بود بر پیامبر صلی الله علیه و آله به او ایمان آورد و مسلمان شود.[۳۳] گفته شده که پس از این رخداد پیامبر صلی الله علیه و آله او را خرید و آزاد کرد و نام سلمان را برای او برگزیند.[۳۴]
به گزارش منابع، سلمان در بیشتر رخدادهای اسلامی، از جمله جنگها، شرکت داشته است.[۳۵] پس از پیامبر صلی الله علیه و آله به فرمانداری مدائن منصوب شد. در منابع روایات بسیاری درباره زهد او در دوران حکمرانیش در مدائن نقل شده است.[۳۶]
درگذشت
در مورد سال درگذشت سلمان اختلاف وجود دارد و بین سالهای ۳۳ تا ۳۷ هجری متغیر است. برخی وفات او را در سال ۳۶ هجری و مقارن با شروع خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام دانستهاند.[۳۷] ابن جوزی معتقد است که وفاتش در سال ۳۲ یا ۳۶ هجری بوده که سال ۳۲ صحیحتر است. محل وفات و دفن سلمان در مدائن (نزدیک کاخ کسری) است.[۳۸]
از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده که امیرالمؤمنین علیه السلام روزی پس از نماز صبح به مردم گفت: «خداوند اجر بزرگی به شما در وفات برادرتان سلمان بدهد».[۳۹] در روایتی دیگری آمده که امیرالمؤمنین علیه السلام خواب پیامبر صلی الله علیه وآله را دید که گفت: «سلمان درگذشت، غسل و کفن و نماز و دفنش را بر عهده تو است». بر این اساس، امیرالمؤمنین علیه السلام به مدائن رفت و پس از بازگشت فرمودند: او را دفن کردم.[۴۰]
کتابشناسی
درباره ابعاد مختلف زندگانی سلمان اطلاعات پراکنده بسیاری در منابع تاریخ اسلام آمده است. آقابزرگ طهرانی نوشته که اولین کسانی که درباره سلمان کتاب نوشتند، ابومحمد عبدالعزیز الجلودی (درگذشت: ۳۰۲ق) و شیخ صدوق (درگذشت: ۳۸۱ هجری) بودند و نجاشی این دو کتاب را ذکر کرده است.[۴۱]
سایر پژوهشهای درباره سلمان چنین برشمرده شدهاند:
- نفس الرحمن فی أحوال سلمان، نوشتهٔ میرزا حسین نوری، ۱۳۲۰ق.
- سلمان الفارسی فی مواجهة التحدی، نوشته سید جعفر مرتضی عاملی، ۱۴۳۰ق.
- ۱۲۴ نکته پیرامون سلمان محمدی، نوشته ناصر صبا، ۱۳۹۱ش.
- آشنایی با اسوهها، سلمان فارسی، نوشته جواد محدثی، ۱۳۸۸ش.
- استاندار مدائن یا سلمان فارسی، نوشته محمدحسین آشتیانی، ۱۳۵۱ش.
- امیر مدائن؛ زندگینامه سلمان فارسی، نوشته حسن باقیزاده و غلامرضا آبروی، ۱۳۸۶ش.
- او سلمان شد، ناصر هاشمزاده، ۱۳۸۸ش.
- بررسی سیر زندگی و حکمت سلمان فارسی، عطاءالله مهاجرانی، ۱۳۷۵ش.
- پارسای پارس؛ سلمان فارسی به روایت متون فارسی، محمد رضا ترکی، ۱۳۸۱ش.
- روزبه یا سلمان محمدی، علی مهاجرانی همدانی کتابفروشی مرتضوی تهران.
پانویس
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۶۴.
- ↑ الاختصاص، ص۲۲۲.
- ↑ اسد الغابه، ج۲، ص۲۶۵.
- ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۵۹۱.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۳۳–۳۴.
- ↑ سلمان محمدی، ص۱۷–۲۵.
- ↑ اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۵۹.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۲، ص۳۶۷–۳۷۳.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۲، ص۳۵۱، ح۷۶.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۲، ص۳۵۲، ح۷۸؛ بحارالانوار، ج۲۲، ص۴۴۰، ح۹؛ بحارالانوار، ج۲۸، ص۲۳۹، ح۲۶؛ بحارالانوار، ج۶۴، ص۱۶۵.
- ↑ تفسیر فرات الکوفی، ص۶۱۳؛ شرح الاخبار، ج۱، ص۲۱۱، ح۱۸۳.
- ↑ بحارالانوار، ج۲۱، ص۳۸۷؛ بحارالانوار، ج۲۳، ص۳۶۲؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۵۲؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۱۹؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۴۰؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۵۲؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۷۳؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۰۳–۲۰۴؛ بحارالانوار، ج۹۸، ص۲۹۸؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۹۹–۳۰۱؛ احقاق الحق، ج۲۱، ص۴۶.
- ↑ التحصین، ص۵۳۷؛ الیقین، ص۲۸۵؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۲۶؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۴۸؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۳۱۱، ح۴۳.
- ↑ حدیث الغدیر، ص۸۱.
- ↑ فرائد السمطین، ج۱، ص۷۸.
- ↑ اسنی المطالب، ص۴۸.
- ↑ کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ص۱۴۸.
- ↑ کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ص۱۴۸–۱۵۰؛ الاحتجاج، ج۱ ص۱۴۵–۱۵۵؛ بحارالانوار، ج۳۱، ص۴۱۰–۴۱۲؛ عوالم العلوم، ج۳/۱۵، ص۴۳–۴۶.
- ↑ کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ص۱۲۷–۱۳۰.
- ↑ اولین میراث مکتوب درباره غدیر، ص۱۳؛ اولین میراث مکتوب درباره غدیر، ص۲۷–۲۸.
- ↑ بحارالانوار، ج۳۰، ص۲۲۳–۲۲۶؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۱۶۰.
- ↑ غدیر در قرآن، ج۱، ص۴۴۲؛ غدیر در قرآن، ج۱، ص۴۵۲–۴۵۳؛ غدیر در قرآن، ج۱، ص۴۶۱–۴۶۲؛ واقعه قرآنی غدیر، ص۱۷۶–۱۸۲.
- ↑ بحارالانوار، ج۶، ص۳۰؛ بحارالانوار، ج۳۰، ص۲۲۳–۲۶۶؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۴۲–۱۴۸؛ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۱۵۴–۱۶۱.
- ↑ واقعه قرآنی غدیر، ص۱۷۶–۱۸۲.
- ↑ عوالم العلوم، ج۲/۱۵، ص۲۱۲.
- ↑ اسرار غدیر، ص۲۳۳–۲۳۵.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۱ ص۲۴۸؛ تاریخ اصبهان، ج۱ ص۷۴.
- ↑ تاریخ الطبری، ج۳، ص۱۷۱.
- ↑ سلمان محمدی، ص۲۷.
- ↑ سیرة ابن اسحاق، ص۶۶.
- ↑ الاختصاص، ص۲۲۲.
- ↑ اسد الغابه، ج۲، ص۲۶۴–۲۶۵.
- ↑ اسد الغابه، ج۲، ص۲۶۶–۲۶۷.
- ↑ کمال الدین، ج۱، ص۱۶۵.
- ↑ سلمان محمدی، ۷۱–۸۸.
- ↑ الدرجات الرفیعة، ص۲۱۵.
- ↑ تهذیب الأسماء و اللغات، ج1 ص228
- ↑ تاریخ بغداد، ج ۱، ص۱۷۵.
- ↑ بحارالأنوار، ج۲۲، ص۳۲۸.
- ↑ بحارالأنوار، ج۲۲، ص۳۷۳.
- ↑ الذریعة، ج۱، ص۳۳۲.
منابع
- الاحتجاج؛ احمد بن علی طبرسی، تحقیق: محمدباقر موسوی خرسان، مشهد: نشر المرتضی، ۱۴۰۳ق.
- إحقاق الحق و إزهاق الباطل؛ سید نورالله بن شریفالدین شوشتری، قم: کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ق.
- الاختصاص؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- اختیار معرفة الرجال المعروف برجال الکشی؛ محمد بن حسن طوسی، تحقیق: مهدی رجایی، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ق.
- أسد الغابة فی معرفة الصحابة؛ علی بن محمد جزری (ابن اثیر)، بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- أسنی المطالب فی مناقب سیدنا علی بن أبی طالب کرم الله وجهه؛ محمد بن محمد بن محمد جزری شافعی، تحقیق: محمدهادی امینی، اصفهان: مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی علیه السلام العامة، بیتا.
- انساب الاشراف؛ احمد بن یحیی بلاذری، تحقیق: محمد حمید الله، مصر: معهد المخطوطات بجامعة الدول العربیة و دار المعارف، ۱۹۵۹م.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- تاریخ اصبهان (ذکر اخبار اصبهان)؛ احمد بن عبدالله ابونعیم اصفهانی، تحقیق: سید کسروی حسن، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- تاریخ بغداد أو مدینة السلام؛ احمد بن علی خطیب بغدادی، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- تاریخ الطبری (الامم و الملوک)؛ محمد بن جریر طبری، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: بینا، بیتا.
- التحصین لاسرار ما زاد من أخبار کتاب الیقین؛ سید علی بن موسی بن طاووس، قم: مؤسسة دار الکتاب (الجزائری)، ۱۴۱۳ق.
- تفسیر فرات الکوفی؛ فرات بن ابراهیم کوفی، م ۳۰۷ ق، تحقیق: محمد کاظم، تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی، اول، ۱۴۱۰ ق.
- تهذیب الکمال فی أسماء الرجال؛ یوسف بن عبدالرحمن مزی، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۶ق.
- حدیث الولایة و من روی غدیر خم من الصحابة؛ احمد بن محمد (ابن عقده)، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۴۲۷ق.
- الدرجات الرفیعة؛ سید علیخان مدنی شیرازی، بیروت: مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- الذریعة إلی تصانیف الشیعة؛ محمدمحسن بن علی منزوی (آقابزرگ تهرانی)، تحقیق: سید احمد حسینی اشکوری، بیروت: دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- سلمان محمدی؛ استاندار مداین؛ احمد صادقی اردستانی، تهران: نشر مشعر، ۱۳۸۹.
- سیرة ابن إسحاق؛ محمد بن اسحاق بن یسار، تحقیق: محمد حمیدالله، رباط (مراکش): معهد الدراسات و الابحاث للتعریب، ۱۳۹۶ق.
- شرح الاخبار؛ نعمان بن محمد ابن حیون، م ۳۶۳ ق، تحقیق: محمد حسین حسینی جلالی، قم: جامعه مدرسین، اول، ۱۴۰۹ق.
- عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال؛ عبدالله بن نورالله بحرانی اصفهانی، تحقیق: محمدباقر موحد ابطحی اصفهانی، قم: مؤسسة الإمام المهدی علیه السلام، ۱۳۸۲ش.
- عیون اخبار الرضا علیه السلام؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، تحقیق: مهدی لاجوردی، تهران: انتشارات جهان، بیتا.
- غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
- فرائد السمطین؛ ابراهیم بن محمد حموی جوینی، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت: مؤسسة المحمودی، ۱۳۹۸ق.
- کتاب سلیم بن قیس الهلالی؛ سلیم بن قیس هلالی، تحقیق: علاءالدین موسوی، تهران: مؤسسة البعثة (قسم الدراسات الإسلامیة)، ۱۴۰۷ق.
- کمال الدین و تمام النعمة؛ محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق)، تحقیق: علیاکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۹۵ق.
- واقعه قرآنی غدیر: گزارش سفر یکماهه پیامبر برای اعلان ولایت در سایه آیات قرآنی؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۶ش.
- الیقین باختصاص مولانا علی علیهالسلام بامرة المؤمنین؛ سید علی بن موسی بن طاووس، تحقیق: محمدباقر انصاری، قم: مؤسسه دار الکتاب الجزائری، ۱۴۱۳ق.