Shamloo/صفحه تمرین
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | اصل سليم بن قيس هلالى |
| نویسنده | سلیم بن قیس هلالی |
| مذهب | شیعه |
| تاریخ نگارش | نیمه نخست سده اول هجری |
| زبان | عربی |
| تحقیق یا تدوین | محمدباقر انصاری زنجانی |
| موضوع | رخدادهای پس از رحلت پیامبر و دوران حکومت امیرالمؤمنین |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دلیل ما |
| محل نشر | قم |
| سال نشر | ۱۴۲۲ق/۱۳۸۰ش |
| تعداد صفحه | ۶۴۰ |
| قطع | وزیری |
| اطلاعات نشر | |
| نام ترجمه فارسی | اسرار آل محمد علیهم السلام |
| مترجم فارسی | اسماعیل انصاری زنجانی |
کتاب سُلَیْم بن قِیس هِلالِی یکی از کهن‌ترین و مشهورترین کتاب‌های روایی شیعی با موضوع رخدادهای پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و دوران حکومت امیرالمؤمنین علیه السلام.
کتاب سلیم بن قیس را برخی قدیمی‌ترین کتاب شیعی و برخی دیگر، پس از قرآن و مواریث کتبی انبیاء علیهم السلام نزد اهل بیت علیهم السلام، قدیمی‌ترین کتاب اسلامی دانسته‌اند. روایات این کتاب تنها از رسول خدا صلى الله عليه وآله، امیرالمؤمنین علیه السلام، مقداد، سلمان فارسی، ابوذر و برخی دیگر از صحابه نزدیک به امیرالمؤمنین نقل شده است. به‌گفته برخی محققان، این کتاب مورد تأیید بعضی از ائمه علیهم السلام قرار گرفته است. همچنین، این کتاب را مورد اعتماد عالمان شیعه گزارش کرده‌اند.
حضور مؤلف کتاب سلیم بن قیس الهلالی در يكى از مهم‌ترين و حساس‌ترين مقاطع تاريخ صدر اسلام و نيز گزينش مطالبى كه نقش اساسى در تبيين تاريخ اسلام و عقايد مسلمانان دارد، نشان‌دهنده اهمیت آن دانسته شده است. این کتاب از سه جنبه روایی، تاریخی و کلامی دارای اهمیت تلقی شده است؛ ارائه گزارش‌هایی از حوادثی که میان شیعه و اهل سنت همواره محل اختلاف و منازعه بوده یکی از جوانب اهمیت تاریخی آن لحاظ شده است.
درباره اعتبار کتاب سلیم بن قیس هلالی نظرات سه‌گانه‌ای ابراز شده است: گروهی چون نعمانی و علامه مجلسی این کتاب را از اصول مستند و معتبر روایی تلقی کرده‌اند؛ کسانی مانند ابن‌غَضائری، رجالی شیعه قرن چهارم و پنجم، این کتاب را از اساس جعلی و استناد آن به سلیم را مخدوش می‌دانند؛ برخی دیگر، مانند شیخ مفید، معتقدند که این کتاب و سند آن اجمالاً درست است؛ اما، کتاب موجود از تحریف و دستبرد خالی نیست.
جایگاه
کتاب سُلَیْم بن قِیس هِلالِی یکی از کهن‌ترین،[۱] مشهورترین،[۲] با اهمیت‌ترین[۳] و پرمناقشه‌ترین[۴] کتاب‌های روایی اسلامی و شیعی تلقی شده است. برخی محققان، آن را قدیمی‌ترین کتاب شیعی[۵] و برخی دیگر آن را، پس از قرآن و مواریث کتبی انبیاء علیهم السلام نزد اهل بیت علیهم السلام، قدیمی‌ترین کتاب اسلامی[۶] دانسته‌اند. محمد بن ابراهیم نعمانی،[۷] محدث شیعه در قرن چهارم قمری، این کتاب را بزرگترین و قدیمی‌ترین اصل[یادداشت ۱] شیعی و محمد بن ندیم،[۸] کتاب‌شناس در قرن چهارم، آن را اولین کتاب شیعی قلمداد کرده‌اند.
به‌گفته نعمانی روایات این کتاب فقط از رسول خدا صلى الله عليه وآله، امیرالمؤمنین علیه السلام، مقداد، سلمان فارسی، ابوذر و برخی دیگر از صحابه نزدیک به امیرالمؤمنین نقل شده است.[۹] به‌گفته برخی محققان، این کتاب مورد تأیید بعضی از ائمه علیهم السلام قرار گرفته است:[۱۰] در منابع، روایاتی از امام سجاد[۱۱] و امام صادق[۱۲] علیهما السلام در تأیید این کتاب آمده است. همچنین، این کتاب را مورد اعتماد عالمان شیعه گزارش کرده‌اند، به‌طوری که عالمان شیعه از آن روایاتی نقل کرده‌اند؛[۱۳] کسانی چون ثقة‌الاسلام کلینی (درگذشته ۳۲۹ق)،[۱۴] شیخ طوسی (درگذشته ۴۶۰ق)،[۱۵] علامه حلی (درگذشته ۷۲۶ق)[۱۶] و علامه مجلسی (درگذشته ۱۱۱۰ق).[۱۷]
اهمیت
حضور مؤلف کتاب سلیم بن قیس الهلالی در يكى از مهم‌ترين و حساس‌ترين مقاطع تاريخ صدر اسلام و نيز گزينش مطالبى كه نقش اساسى در تبيين تاريخ اسلام و عقايد مسلمانان دارد، نشان‌دهنده اهمیت آن دانسته شده است.[۱۸] برخی محققان اهمیت این کتاب را از سه جنبه روایی، تاریخی و کلامی دانسته‌اند:
- از نظر روایی: این کتاب از نخستین گردآورده‌های روایی شیعه و از اولین منابع حدیث اسلامی از زمانی است که حکومت وقت سیاست منع حدیث را اعمال کرده بود. نویسنده این کتاب از جمله شیعیانی بود که با این سیاست مقابله کرد و با تدوین این کتاب برای جلوگیری از انحراف جامعه اسلامی از قرآن و سنت کوشید. بر این اساس، با فرض صحت اسناد نسخه موجود، این کتاب تنها نگاشته روایی باقی‌مانده از نیمه نخست سده اول هجری خواهد بود.[۱۹]
- از نظر تاریخی: ارائه گزارش‌هایی دقیق، به‌همراه جزئیات مستقیم یا با یک واسطه، از حوادث پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و دوران حکومت امیرالمؤمنین علیه اسلام. همچنین، ارائه گزارش‌هایی از حوادثی که میان شیعه و اهل سنت همواره محل اختلاف و منازعه بوده است: رخدادهایی چون تأکید پیامبر بر امامت و ولایت، هجوم به خانه حضرت زهرا علیها السلام، ماجرای صحیفه ملعونه که در منابع متقدم کمتر مورد توجه بوده است.[۲۰]
- از نظر کلامی: پرداختن به موضوع امامت و خلافت، به‌عنوان مهم‌ترین موضوع مورد اختلاف میان شیعه و اهل سنت، به‌گونه‌ای که نگاه شیعه بدون امکان توجیه و تأویل ارائه شود از جمله خصوصیت اصلی کلامی این کتاب است. در کنار این، تصریح به خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام و نام‌بردن ائمه دوازده‌گانه علیهم السلام و جایگاه مادی و معنوی آنان توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله و طرد و انکار نظر مخالف آن از ویژگی‌های کلامی این کتاب است. مطالبی که اثبات آنان نقش مهمی در فیصله‌دادن به کشمکش‌های کلامی در جهان اسلام خواهد داشت.[۲۱]
ویژگی‌ها
برای کتاب سلیم بن قیس هلالی در منابع ویژگی‌هایی برشمرده شده است؛ از جمله:
- این کتاب در شکل موجود مشتمل بر ۴۸ روایت است که بیشتر آنها طولانی است.[۲۲]
- راوی کتاب ابان بن ابی‌عیاش است که مؤلف كتاب هنگام سپردن كتاب به او گفته که نزد من نوشته‌هايى است كه آن را از افراد ثقه شنيده و با دست خود نگاشته‌ام و آنها حقایقی است که از راستگویان و نیکوکاران شنیده‌ام.[۲۳]
- روایاتی در منابع دیگر هست که احتمالاً منقول از این کتاب باشد، ولی در کتاب موجود نیامده است.[۲۴]
- محتوای این کتاب، نقل وقایع پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله، رخدادهای دوران خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام، احادیثی درباره فضیلت امیرالمؤمنین و اهل بیت علیهم السلام و پیش‌بینی حوادث قرن اول قمری است.[۲۵]
- در این کتاب از پنج امام نخست شیعه یاد شده و به ادامه سلسله ائمه علیهم السلام در نسل امام باقر علیه السلام بدون ذکر نام آنها اشاره شده است.[۲۶]
- هسته اصلی کتاب متعلق به سال‌های پایانی حکومت هشام بن عبدالملک اموی (حکومت: ۱۰۵-۱۲۵ق) است.[۲۷]
- نقطه تمرکز روایات شهر کوفه است و وضعیت شیعیان این شهر با کمی تفصیل بیان شده است.[۲۸]
- اين كتاب داراى ترتيب خاصى نيست و مؤلف در ذكر روايات هيچ‌گونه ترتيبى اتخاذ نكرده است.[۲۹]
- از اين كتاب با اسامى مختلف یاد شده است؛ از جمله: اصل سليم بن قيس هلالى، صحيفۀ سليم، الحديث لسليم بن قيس هلالى، كتاب السقيفه لسليم بن قيس الهلالی، الامامة لسليم بن قيس الهلالى، ابجد الشيعة و اسرار آل محمد.[۳۰]
اعتبار
برخی محققان نظرات مختلف عالمان شیعه درباره اعتبار کتاب سلیم بن قیس را در سه دسته صورت‌بندی کرده‌اند:[۳۱]
- اعتبار کامل: گروهی این کتاب را از اصول مستند و معتبر روایی تلقی کرده‌اند. در رأس این گروه از نعمانی[۳۲] یاد شده که این کتاب را مورد اعتماد شیعه معرفی می‌کند.[۳۳] محمدتقی مجلسی (درگذشته ۱۰۷۰ق)،[۳۴] شیخ حر عاملی (درگذشته ۱۱۰۴)،[۳۵] و علامه مجلسی[۳۶] نیز از این دسته تلقی شده‌اند.
- عدم اعتبار: بر اساس این نظر، این کتاب از اساس جعلی و استناد آن به سلیم مخدوش است. گفته شده که ابن‌غضائری (درگذشته قبل ۴۵۰ق)،[۳۷] رجالی شیعه، اولین کسی بوده که بر این نظر بوده است.[۳۸] از حدیث‌شناسان، کسانی چون شهید ثانی (درگذشته ۹۶۶ق)،[۳۹] ابوالحسن شعرانی (درگذشته ۱۳۵۲ش)[۴۰] و محمدباقر بهبودی (درگذشته ۱۳۹۳ش)[۴۱] از جمله معتقدان به این نظر قلمداد شده‌اند.[۴۲]
- اعتبار اجمالی: بر اساس این نظر، این کتاب و سند آن اجمالاً درست است و ادله ابن‌غضائری بر مجعول‌بودن آن نادرست است؛ اما، کتاب موجود از تحریف و دستبرد خالی نیست.[۴۳] از جمله کسانی که معتقد به این نظر بوده‌اند از شیخ مفید (درگذشته ۴۱۳ق)،[۴۴] علامه حلی (درگذشته ۷۲۶ق)[۴۵] و محمدتقی شوشتری (درگذشته ۱۴۱۵ق)[۴۶] یاد شده است.[۴۷]
نویسنده
بر اساس تحقیقات محمدباقر انصاری زنجانی، محقق غدیر، ابوصادق سلیم بن قیس هلالی از قبیله بنی‌هلال بن عامر است که از حجاز به شام و عراق مهاجرت کرده‌اند. او دو سال قبل از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله در کوفه به‌دنیا آمد و هنگام وفات پیامبر دوازده سال داشته است. سلیم در زمان حیات پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و در زمان حکومت ابوبکر، در مدینه نبوده، در جریان سقیفه و شهادت حضرت زهرا علیها السلام حضور نداشته است. او در حدود پانزده‌سالگی، در اوائل حکومت عمر بن خطاب (حدود سال ۱۶ق)، وارد مدینه شده است.[۴۸]
به‌نقل از انصاری زنجانی، سلیم در جو سرکوبی که علیه اهل بیت علیهم السلام و معارف ایشان به راه افتاده بود، تصمیم می‌گیرد که وقایع را ثبت کند و برای این کار خود را در میان نزدیکان امیرالمؤمنین و اصحاب خاص او قرار می‌دهد. در دوران حکومت امیرالمؤمنین، سلیم علاوه بر نگارش وقایع، در جنگ‌ها (جمل، صفین، نهروان) در کنار حضرت قرار می‌گیرد و جزو شُرْطَةُ الخَمیس (محافظان شخصی) امیرالمؤمنین می‌گردد. او که از اصحاب خاص امیرالمؤمنین علیه السّلام بود در سه روز آخر عمر آن حضرت در کنار او بود و وصیت‌نامه امام را بدون واسطه ضبط کرد.[۴۹]
در زمان امامت امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام، سلیم در شمار یاران آنان بود، ولی در واقعه عاشورا حضور نداشت. انصاری احتمال داده که او در شمار زندانیان ابن‌زیاد، حاکم کوفه، بوده و امکان حضور در کربلا را نداشته است. پس از شهادت امام حسین، سلیم از اصحاب امام سجّاد علیه السّلام گردید و امام باقر علیه السّلام را، که در سن هفت‌سالگی یا بیشتر بود، درک کرد. با تسلط حجاج بن یوسف ثقفی (سال ۷۵ق) بر عراق، اصحاب امیرالمؤمنین، از جمله سلیم، مورد تعقیب قرار گرفتند. به همین دلیل، به شهر نوبندجان فارس گریخت و در خانه پدر ابان بن ابی‌عیاش اقامت کرد. او در اواخر سال ۷۶ق، در ۷۸ سالگی در آن شهر درگذشت.[۵۰]
نسخه‌ها، چاپ و نشر و ترجمه
به‌گفته برخی محققان، نسخه‌هاى متعدد موجود از كتاب سلیم با يكديگر تفاوت دارند؛ اين تفاوت‌ها در سند، تعداد و ترتيب احادیث و حتى جملات یک حديث است، به طورى كه در برخى نسخه‌ها طولانى‌تر و در برخى كوتاه‌تر ثبت شده است.[۵۱] محمدباقر انصاری زنجانی نسخه تصحیح‌شده این کتاب را بر اساس ۱۴ نسخه خطی، در سال ۱۴۱۵ق، در سه جلد به‌چاپ رسانده است؛ جلد اول این چاپ مقدمه‌ای درباره مؤلف و اعتبار کتاب، جلد دوم متن کتاب و جلد سوم شامل نمایه‌های آن است.[۵۲] این تصحیح بعداً به‌صورت مختصرتر در یک جلد به‌چاپ رسید.[۵۳]
از کتاب سلیم ترجمه‌هایی به زبان فارسی و اردو انجام شده است؛ از جمله ترجمه‌های فارسی با عنوان اسرار آل محمد علیهم السلام (اسماعیل انصاری زنجانی) و تاریخ سیاسی صدر اسلام (محمودرضا افتخارزاده). نیز ترجمۀ كتاب به زبان اردو، به‌قلم ملک محمد ملک شریف در سال ۱۳۷۵ق در ملتان پاکستان به‌چاپ رسیده است.[۵۴]
پانویس
- ↑ میراث مکتوب شیعه، ص۱۲۶.
- ↑ بحارالانوار، ج۱، ص۳۲.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۱.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۱.
- ↑ روضات الجنات، ج۴، ص۶۷؛ «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ «کتاب سلیم بن قیس الهلالی أقدم نص تاریخی عقائدی فی الإسلام»، ص۸۵.
- ↑ الغیبة، ص۱۰۱.
- ↑ الفهرست، ص۳۰۷-۳۰۸.
- ↑ الغیبة، ص۱۰۲.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۲.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۰۱.
- ↑ الذریعه، ج۲، ص۱۵۲.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۲.
- ↑ برای نمونه‌ای نگاه کنید: الکافی، ج۱، ص۲۹۷-۲۹۸.
- ↑ برای نمونه‌ای نگاه کنید: تهذیب الاحکام، ج۹، ص۱۷۶-۱۷۷.
- ↑ منتهی المطلب، ج۸، ص۵۶۲.
- ↑ برای نمونه‌ای نگاه کنید: ج۱۶، ص۸۴-۸۵.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۴.
- ↑ «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۱۹-۲۰.
- ↑ «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۲۰.
- ↑ «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، ص۲۰.
- ↑ «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۴.
- ↑ «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ «سلیم بن قیس هلالی»، ص۴۶۵.
- ↑ میراث مکتوب شیعه، ص۱۲۶.
- ↑ میراث مکتوب شیعه، ص۱۲۶.
- ↑ میراث مکتوب شیعه، ص۱۲۶.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۴.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۵.
- ↑ «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۲۹.
- ↑ الغیبة، ص۱۰۱.
- ↑ «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۲۹.
- ↑ روضة المتقین، ج۱۴، ص۳۷۲.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۳۰، ص۳۸۵-۳۸۶.
- ↑ بحارالانوار، ج۱، ص۳۲.
- ↑ الرجال، ص۶۳.
- ↑ «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۳۰.
- ↑ رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۹۹۲-۹۹۳.
- ↑ شرح اصول کافی (تعلیقات شعرانی)، ج۲، ص۳۷۳.
- ↑ معرفة الحدیث، ص۳۵۹.
- ↑ «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۳۱.
- ↑ «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۳۰.
- ↑ شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ص۱۴۹.
- ↑ خلاصة الاقوال، ص۱۶۳.
- ↑ قاموس الرجال، ج۵، ص۲۳۹.
- ↑ «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، ص۳۰.
- ↑ اسرار آل محمد علیهم السلام، ص۱۷-۱۸.
- ↑ اسرار آل محمد علیهم السلام، ص۱۹-۲۱.
- ↑ اسرار آل محمد علیهم السلام، ص۲۱-۲۹.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۶.
- ↑ «مؤلف کتاب اسرار آل محمد بر ترازوی نقد»، ص۱۵۰.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۹.
- ↑ فرهنگ کتب حدیثی شیعه، ج۱، ص۹۸.
- ↑ اصل مجموعه روایاتی است که محتوای آن از کتاب دیگری گرفته نشده، بلکه نویسنده خود این روایات را از معصوم یا کسی که بی‌واسطه از معصوم نقل کرده شنیده و آنها را نوشته است (الذریعه، ج۲، ص۱۲۶).
منابع
- اسرار آل محمد علیهم السلام؛ سلیم بن قیس هلالی، ترجمه: اسماعیل انصاری زنجانی، قم: دفتر نشر الهادی، ۱۳۷۵ش.
- بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- تصحیح اعتقادات الإمامیة؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، تصحیح: حسین درگاهی، قم: المؤتمر العالمی لألفية الشيخ المفيد، ۱۴۱۳ق.
- تهذيب الأحكام؛ محمد بن حسن طوسى، م ۴۶۰ق، تحقیق: حسن الموسوى خرسان، تهران: دار الكتب الإسلامية، چهارم، ۱۴۰۷ق.
- خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال؛ حسن بن یوسف (علامه حلی)، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، بی‌جا: مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- الذریعة الی تصانیف الشیعة؛ محمدمحسن بن علی منزوی (آقابزرگ تهرانی)، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- الرجال؛ احمد بن حسین (ابن‌غضائری)، تحقیق: سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث (سازمان چاپ و نشر)، ۱۴۲۲ق.
- رسائل الشهید الثانی؛ زین‌الدین بن علی عاملی جبعی، تحقیق: رضا مختاری، قم: بوستان کتاب، ۱۴۲۲ق.
- روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات؛ محمدباقر بن زین‌العابدین قم: اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.
- روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه؛ محمدتقی مجلسی، تحقیق: حسین موسوی کرمانی و علی‌پناه اشتهاردی، تهران: بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، ۱۴۰۶ق.
- «سلیم بن قیس هلالی»؛ سید محمد عمادی حائری، دانشنامه جهان اسلام (ج۲۴)، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ۱۳۹۶ش.
- شرح الکافی، ملا محمدصالح بن احمد مازندرانی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تعلیق: ابوالحسن شعرانی، تهران: المکتبة الاسلامية للنشر و التوزیع، ۱۳۸۲ق.
- میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخست؛ سید حسین مدرسی طباطبایی، ترجمه: سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم: نشر مورخ، ۱۳۸۶ش.
- الغیبة؛ محمد بن ابراهیم نعمانی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران: مکتبة الصدوق، ۱۳۹۷ق.
- فرهنگ کتب حدیثی شیعه؛ سید محمود مدنی بجستانی، تهران: مؤسسه انتشارات امير کبير (شرکت چاپ و نشر بين‌الملل)، ۱۳۸۵ش.
- الفهرست؛ محمد بن اسحاق (ابن‌ندیم)، بیروت: دار المعرفة، بی‌تا.
* قاموس الرجال؛ محمدتقی بن محمدکاظم شوشتری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
- الکافی؛ محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دار الكتب الإسلامية، ۱۴۰۷ق.
- «کتاب سلیم بن قیس الهلالی أقدم نص تاریخی عقائدی فی الإسلام»؛ محمدباقر انصاری زنجانی، مجله تراثنا، سال شانزدهم، شماره ۳ و ۴، رجب تا ذوالحجه ۱۴۰۲ق.
- «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»؛ محمدتقی سبحانی، نشریه آینه پژوهش، شماره ۳۷، فروردين و ارديبهشت ۱۳۷۵ش.
- معرفة الحديث و تاریخ نشره و تدوینه و ثقافته عند الشیعة الإمامیة؛ محمدباقر بهبودی، بیروت، دار الهادی، بی‌تا.
- منتهی المطلب فی تحقیق المذهب؛ حسن بن یوسف (علامه حلی)، مشهد: آستانة الرضوية المقدسة (مجمع البحوث الإسلامية)، ۱۴۱۲ق.
- «مؤلف کتاب اسرار آل محمد(ص) بر ترازوی نقد»؛ اسلام ملکی معاف، مجله مطالعات قرآن و حدیث، سال اول، شماره ۲، بهار و تابستان ۱۳۸۷ش.
- وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة؛ محمد بن حسن حر عاملی، قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ۱۴۱۶ق.