آيه ۷۹ بقره و غدیر

آیه ۷۹ بقره و غدیر

مشخصات آیه
نام سوره	بقره
شماره آیه	۷۹
جزء	۱
محتوای آیه
مکان نزول	مدینه
موضوع	عاقبت دردناک اصحاب صحیفه ملعونه دوم در قیامت
ترتیل آیه ترجمه صوتی

آیه ۷۹ سوره بقره آیه‌ای درباره دشمنان غدیر در رخداد صحیفه ملعونه دوم که برای آنان عاقبتی دردناک در قیامت به دنبال خواهد داشت.

برخی محققان بستر نزول آیه ۷۹ سوره بقره را درباره نویسندگان صحیفه ملعونه دوم دانسته‌اند. تلاشی علیه غدیر که توسط پیامبر صلی الله علیه و آله از طریق خداوند برملا شد.

برخی محققان از تطبیق تحلیلی آیه ۷۹ سوره بقره بر رخداد نگارش صحیفه ملعونه، چند نکته برداشت کرده‌اند و در ذیل هر قسمت از آیه آورده‌اند: اینکه اصحاب صحیفه این نوشته خود را به خداوند نسبت دادند؛ اینکه کار آنان حق‌کشی بزرگی بود برای رسیدن به سودی اندک؛ اینکه نوشتن این صحیفه بسترسازی برای برخی از عظیم‌ترین جنایات تاریخ اسلام از جمله رخداد عاشورا بود؛ اینکه نگارش صحیفه ملعونه دوم همانند کاری بود که قریش در جاهلیت علیه پیامبر صلی الله علیه و آله انجام دادند و پیمان‌نامه‌ای برای حصر اقتصادی مسلمانان نوشتند؛ اینکه چشم‌پوشی پیامبر از اصحاب صحیفه و اعراض از آنان برای امتحان آنان و فرورفتن بیشتر آنان در نتایج اعمالشان بوده است.

آیه‌ای درباره دشمنان غدیر

آیه ۷۹ سوره بقره از جمله آیات استفاده شده در خطبه غدیر است. بستر استفاده از این آیه از سوی برخی محققان چنین ترسیم شده است: علی بن ابی‌طالب علیه السلام آن امامی است که پیامبر صلی الله علیه و آله او را سبب امتحان امت قرار داد: لَوْ لا انْتَ يا عَلِىُّ لَمْ يُعْرَفِ الْمُؤْمِنُونَ بَعْدى؛ اى على، اگر تو نبودى، مؤمنان بعد از من شناخته نمى‌شدند.

پیامبر صلی الله علیه و آله قسمتی از مراسم غدیر را به توصیف دشمنان ائمه علیهم السلام اختصاص داد و آینده آنان قرار داد. اقتباس از چند آیه و تضمین آیاتی دیگر برای این منظور، روی هم ۱۵ آیه را زیر عنوان این بخش قرار داده است. در این آیات از یک سو اوصاف و رفتار دشمنان اهل بیت علیهم السلام در دنیا مطرح شده، از سوی دیگر جزای اعتقاد و عملشان در دنیا و آخرت بیان شده که سقوط ارزش اعمالشان از جمله آنهاست.

این آیات ۱۵ آیه هستند که از جمله آنها، آیه ۷۹ سوره بقره است: فَوَیْلٌ لِلَّذینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلیلاً، فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ اَیْدیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ؛ پس وای بر آنهایی که کتاب را خود به دست خود می‌نویسند، و تا سودی اندک برند، می‌گویند که از جانب خدا نازل شده. پس وای بر آنها بدانچه نوشتند و وای بر آنها از سودی که می‌برند.

بستر تاریخی استفاده از آیه: نگارش صحیفه ملعونه دوم

برخی محققان بستر استفاده از آیه ۷۹ سوره بقره چنین ترسیم شده است: پس از پایان مراسم سه‌روزه غدیر پایان و رسیدن کاراون غدیر به مدینه و شکست ماجرای قتل پیامبر صلی الله علیه و آله در بین راه، منافقان ناامید نشدند، بلکه در مدینه به فکر محکم‌کردن پایه‌هایی افتادند که پس از اعمال حج با نگارش صحیفه ملعونه اول اساس آن را چیده بودند.

با آغاز ماه محرم سران منافقان جلساتی سری تشکیل دادند و جزئیات تازه‌ای به پیمان‌نامه اول اضافه کردند. تعداد آنان از روز نگارش صحیفه اول، که پنج نفر بود، در رخداد عقبه هرشی به چهارده نفر رسید. منافقان سران قبایل و صاحب‌نفوذان جامعه را با راه‌های مختلف به پیمان خود دعوت کردند. معاذ بن جبل برای دعوت انصار و بقیه اصحاب صحیفه اول برای دعوت قریش دست به‌کار شدند و توانستند یک گروه ۳۴ نفر از دشمنان پیامبر صلی الله علیه و آله را گرد هم آورند. احساس آنان این بود که تأخیری در کار نداشته باشند؛ زیرا اگر قبل از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله همه مقدمات را آماده نکنند، با امضای فقط یک صحیفه چند سطری در مکه کاری پیش نخواهد برد. این بود که حتی اساس‌نامه کار خود را برای روزهایی که امور را در دست خواهند گرفت تهیه کردند. این پیمان‌نامه که در خانه ابوبکر به امضای همان ۳۴ نفر رسید و به دست ابوعبیده جراح سپرده شد «صحیفه دوم» نام گرفته و در چندین صفحه است که قبلاً متن آن را آوردیم.

صبح فردای امضای صحیفه دوم، پیامبر صلی الله علیه و آله پس از نماز رو به ابوعبیده کرد و سخن را از جایی آغاز کرد که مردم اجمالاً متوجه قضایای پنهانی شوند؛ ولی حضرت مأمور بود در کلام خود تصریح به نام آنان نکند، ولی علت این کتمان را بیان فرمود. در این باره به دو آیه از قرآن استشهاد کرد که هر دو آیه را عیناً به‌صورت تضمین در کلام خود آورد که یکی از آنها آیه ۷۹ سوره بقره بود. آن گروه با شنیدن سخنان حضرت در آن مجلس و احتمال اینکه از آنها نام برده شود، چنان ترسیدند که همه اهل مجلس متوجه شدند که منظور از آن خطاب‌ها قرآنی آنها هستند.

موقعیت قرآنی آیه

موقعیت قرآنی آیه ۷۹ سوره بقره چنین توصیف شده است: این آیه دقیقاً درباره منافقان است و از آیه ۷۵ آغاز می‌شود که خداوند می‌فرماید: «آیا طمع دارید که آنان واقعاً به شما ایمان آوردند، در حالی که عده‌ای از آنان سخنان خدا را می‌شنیدند و پس از فهمیدن آن را تحریف می‌کردند با آنکه علم و اطلاع داشتند».

سپس چهره منافقانه آنان را توصیف می‌کند که وقتی با مؤمنان ملاقات می‌کنند می‌گویند ایمان آورده‌ایم و هرگاه در بین خود خلوت می‌کنند به یکدیگر می‌گویند: «چرا مطالبی را که خدا برای شما روشن کرده نزد مؤمنان بازگو می‌کنید تا در پیشگاه خدا بر ضد شما استدلال کنند». تا آنجا که از نوشته آنان یاد می‌شود که آن را دستورالعمل الهی می‌دانند و خداوند به آنان هشدار جدی می‌دهد. در آیات بعد، سهل‌انگاری آنان نسبت به آتش جهنم مطرح شده است. سپس از آنان به‌عنوان کسانی که گناهشان آنان را از هر سو فرا گرفته نام می‌برد که در جهنم دائمی قرار خواهند گرفت.

بستر تاریخی استفاده از آیه: پیامد نگارش صحیفه دوم

برخی محققان بستر استفاده از آیه ۷۹ سوره بقره در قالب پیامد نگارش صحیفه دوم را چنین ترسیم کرده‌اند: جزئیات روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله آیات ۷۹ بقره و ۱۰۸ نساء را برای مردم خواند و آنان را متوجه توطئه‌ای عظیم و آینده‌ای نگران‌کننده نمود. از زبان حذیفة بن یمان این رخداد چنین گزارش شده است: آن گروه در منزل ابوبکر جمع شدند و درباره آینده خلافت به هم‌فکری پرداختند تا آنکه بر اصولی متفق شدند. سپس به سعید بن عاص اموی دستور دادند تا پیمان‌نامه‌ای بر اساس نظرات آنان بنویسد. آنگاه صحیفه را به ابوعبیده جراح سپردند و او آن را به کسی سپرد تا به مکه ببرد (و در کعبه پنهان کند). آنگاه از خانه ابوبکر بازگشتند.

فردا صبح که پیامبر صلی الله علیه و آله نماز صبح را خواند، همچنان در مصلای خود نشسته بود و به ذکر خود ادامه داد تا آفتاب طلوع کرد. آنگاه رو به ابوعبیده کرد و فرمود: به به! چه کسی مثل توست، در حالی که امین این امت شده‌ای! سپس حضرت این آیه را تلاوت فرمود: «وای بر کسانی که نوشته را به دست خود می‌نویسند و سپس می‌گویند: این از جانب خداست، تا آن را به قیمت ارزانی بفروشند. وای بر آنان از آنچه دستانشان نوشته و وای بر آنان از آنچه کسب می‌کنند».

سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: گروهی از این امت شباهت پیدا کرده‌اند به آنچه در کلام آمده است: «از مردم مخفی می‌کنند، ولی از خدا مخفی نمی‌کنند و خدا با آنان است آنگاه که شبانه دور هم بر سر کلامی که خدا راضی نیست جمع می‌شوند و خداوند به آنچه انجام می‌دهند احاطه دارد». سپس فرمود: همین امروز گروهی در امت من صبح کرده‌اند که به اهل این آیه شباهت دارند، در صحیفه‌ای که بر ضد ما در جاهلیت نوشتند و در کعبه آویختند. خداوند تعالی آنان را از زندگی آسوده برخوردار می‌کند تا امتحانشان کند و کسانی را که بعد از آنان می‌آیند نیز امتحان کند تا جداکردن خبیث و طیب انجام گیرد. اگر نبود که خداوند به من دستور داده که از معرفی آنان اعراض کنم - به‌خاطر مسئله‌ای که می‌خواهد به انجام رساند - آنان را پیش می‌آوردم و گردنشان را می‌زدم! به خدا قسم، وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله این سخنان را فرمود آن گروه را دیدیم که چنان لرزه بر اندامشان افتاده بود که حواس خود را از دست داده بودند. و بر احدی از آنان که آن روز در مجلس حاضر بودند مخفی نماند که حضرت با آن کلام آنان را قصد کرده بود و آن نمونه‌هایی که از قرآن تلاوت فرمود به‌خاطر آنان مطرح کرده بود.

تحلیل اعتقادی آیه

برخی محققان از تطبیق تحلیلی آیه ۷۹ سوره بقره بر رخداد نگارش صحیفه ملعونه، هفت نکته برداشت کرده‌اند و در ذیل هر قسمت از آیه آورده‌اند:

نسبت‌دادن صحیفه به خدا

یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللَّه: آنچه را که با دست نوشته‌اند برای آنکه مردم به آن اعتماد کنند عنوان خدایی به آن می‌دهند و می‌گویند از طرف خداست. این مسئله‌ای است که با حیله‌گری در آغاز صحیفه دوم پشتوانه محتوای آن قرار داده شده است. کسانی که می‌خواهند خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام را غصب کنند، نه‌تنها از خجالت سر به زیر نیفکنده‌اند، بلکه با کمال جسارت آن را جزئی از اسلام معرفی کرده‌اند و برای برقراری ارتباط بین غصب و اسلام عنوان «اصحاب محمد صلی الله علیه و آله» را در آغاز صحیفه به‌کار گرفته‌اند.

«این نوشته‌ای است که گروه مهمی از اصحاب محمد رسول‌اللّٰه از مهاجرین و انصار بر آن متفق شده‌اند، همان مهاجر و انصاری که خداوند در قرآنش و بر لسان پیامبرش آنان را ستوده است. آنان بعد ازآن‌که آخرین تلاش را در رأی خود به کار گرفتند و در مسئلهٔ خود به مشورت پرداختند، و این صحیفه را با در نظر داشتن صلاح اسلام و اهل آن در ایام گذشته و باقیماندهٔ روزگار نوشتند، تا کسانی از مسلمانان که بعد از آنان می‌آیند به آنان اقتدا کنند». آنان با استفاده از کلماتی خاص در این متن تلاش کردند جلوه مثبتی به‌کار خود بدهند تا نسل‌های آینده آنان را دلسوزان خود بپندارند.

حق‌کشی بزرگ برای رسیدن به سودی اندک

لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَنًا قَلِیلًا: نتیجه صحیفه ملعونه دوم برای نویسندگان آن رسیدن به ریاست و طمع‌های زود گذر دنیا بود که برای ابوبکر دو سال و چند ماه و برای عمر دوازده سال و اندی بود. سه نفر دیگر هم با حسرتِ رسیدن به آن چشم از جهان فرو بستند: معاذ و ابوعبیده طاعون گرفتند و در زمان عمر مردند و سالم در جنگ یمامه در راه سقیفه کشته شد. آنان برای این دوران کوتاه حاضر شدند دین، دنیا و آخرت نسل خود و همه نسل‌های آینده را تا روز قیامت تباه کنند. آیا این پاداش در برابر آن پایمال‌کردن حقیقت ناچیز نبود؟ در مقابل این پاداش اندک برای آنان، اهل بیت پیامبر علیهم السلام و امت اسلام تاوان عظیمی پرداختند. این قیمت گران با بی‌نهایت گِره خورده و با بزرگیِ جرم قابل سنجش است: جرائمی چون رخداد خانه حضرت زهرا سلام الله علیها، واقعه کربلا و سایر مظالمی که بر اهل بیت علیهم السلام رفت.

وای بر صحیفه از کربلا!

فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمَّا یَکْسِبُونَ: صحیفه ملعونه نادرترین مورد از اقدامات مخفیانه‌ای است که سر از عظیم‌ترین جنایات برآورد که بشریت را به خاک مصیبت نشاند و آن پیش‌آمدن واقعه عاشورا بود. چنان‌که امام صادق علیه السلام فرمود: آنگاه که صحیفه نوشته شد حسین علیه السلام کشته شد. در محرم سال یازدهم هجری -اندکی پس از غدیر- در خانه ابوبکر در مدینه صحیفه دوم، که اساسنامه سقیفه بود تنظیم شد، دقیقاً پنجاه سال بعد از آن در محرم سال ۶۱ هجری سیدالشهداء علیه السلام به‌شهادت رسید.

صحیفه‌ای مثل صحیفه جاهلیت

ضاهُوهُمْ فى صَحيفَتِهِمُ الَّتى كَتَبُوها عَلَيْنا فِى الْجاهِلِيَّةِ: این کلام پیامبر صلی الله علیه وآله درباره امضاکنندگان صحیفه است که رو در روی آنان به کنایه فرمود: امروز در امت من گروهی صبح کرده‌اند که شباهت دارند به کسانی که در جاهلیت بر ضد ما صحیفه‌ای نوشتند و آن را در کعبه آویختند. قریش در جاهلیت وقتی راه‌های مختلف مبارزه با پیامبر صلی الله علیه و آله را تجربه کردند و به نتیجه‌ای نرسیدند، به‌عنوان آخرین اقدام پیمان‌نامه‌ای نوشتند و بر سر آن هم‌قسم شدند که با هیچ‌یک از بنی‌هاشم معاشرت و معامله نکنند تا زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله را تسلیم قریش کنند تا او را بکشند. این پیمان‌نامه را چهل نفر از بزرگان قریش مُهر زدند و آن را در کعبه آویختند و در پی آن بنی‌هاشم را چهار سال در شعب ابی‌طالب محاصره کردند.

وجه مشابهت این دو صحیفه بازمی‌گردد به قصد ریشه‌کن‌کردن اسلام در هر دو مورد، تصمیم بر قتل پیامبر صلی الله علیه و آله در هر دو، آزار خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله در هر دو، قرار دادن آن در کعبه در هر دو مورد، که این شباهت‌ها ارتباط کفر ظاهر در جاهلیت و کفر باطن (نفاق) در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله را روشن می‌کند.

اغماض از اصحاب صحیفه برای امتحان

لِيَبْتَلِىَ مَنْ يَأْتى بَعْدَهُمْ تَفْرِقَةً بَيْنَ الْخَبيثِ وَ الطَّيِّبِ: درباره صحیفه ملعونه سؤال مطرح‌شده این است که با اطلاع‌دادن خداوند به پیامبرش درباره انعقاد چنین قراردادی بر ضداسلام، چرا حضرت با افشاگری مانع کار آنان نشد. پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ چنین سؤالی را به تأخیر نینداخته و درباره صحیفه ملعونه به‌صراحت فرموده است: «خداوند تعالی آنان را از زندگی دنیا برخوردار می‌کند تا آنان را و کسانی که بعد از آنان می‌آیند امتحان کند و جداکردن ناپاک و پاک انجام گیرد. اگر نبود که خداوند سبحان به من دستور اعراض از آنان را داده -به‌خاطر امری که می‌خواهد به انجام رساند- آنان را پیش می‌آوردم و گردنشان را می‌زدم». دقت در این کلام پیامبر صلی الله علیه و آله پاسخ کامل همان سؤال است و در مجموع شش جواب از شش دیدگاه است:

پاسخ اول: امتحانی برای ظالمان

خداوند از اول روزگار بنا را بر نابودی فوری ظالمان نگذاشته، بلکه آنان را آزاد گذاشته تا امتحان خود را پس دهند. چنان‌که قابیل، نمرود، شدّاد و فرعون را مدتی در زمین مهلت داد، در حالی که می‌توانست به مجرد ادعای نابجا نابودشان کند.

پاسخ دوم: امتحانی برای مردم

اگر خدا راه ظالمان و گمراهان را ببندد، وسیله‌ای برای امتحان مردم نمی‌ماند. مردم باید در معرض راه کج و افکار باطل قرار بگیرند، تا میزان ثبات قدم آنان در راه حق سنجیده شود. درست است که اهل باطل به‌سزای خود می‌رسند، ولی از جهتی باعث امتحان دیگران نیز خواهند بود. این امتحان همه نسل‌ها را تا روز قیامت فرا می‌گیرد که غدیر را انتخاب می‌کنند یا در سقیفه را؛ با ائمه هدایت خواهند بود یا ائمه گمراهی.

پاسخ سوم: تا جداکردن ناپاک از پاک

جداکردن ناپاک از پاک از اهداف اصلی آوردن بشر به دنیاست. اگر این دوران نبود تا بشر باطن خود را نشان دهد، در روز قیامت هرکس برای خود ادعایی داشت و انسان‌های ناپاک، پلیدی خود را نمی‌پذیرفتند و همه هوس بهشت را داشتند، در حالی که بهشت جای پاکان است. خداوند پاکانی چون معصومان علیهم السلام را در یک سو و در سوی دیگر ناپاکانی چون ابوبکر، عمر، عثمان، معاویه، یزید، بنی‌امیه و بنی‌عباس را برای داوری مردم قرار داده است. حق انتخاب را چنان آزادانه به مردم داده که آن کشش‌های درونیِ سعادت و شقاوت و پاکی و خباثت به‌صورت کامل خود را نشان دهند و باطن‌ها به ظهور رسد و پاک و ناپاک خود را به‌دست خود معرفی کنند.

پاسخ چهارم: دستوری الهی برای اعراض

درگیرنشدن پیامبر صلی الله علیه و آله با اصحاب صحیفه به‌خاطر مصالح شخصی یا تصمیم‌گیری شخصی نبود، بلکه چشم‌پوشی و اعراض (روی‌گرداندن) آن حضرت مستقیماً به امر الهی بوده است. پس نازل‌کننده اسلام بر قلب پیامبر صلی الله علیه و آله به او این‌گونه امر فرموده و او امر خدا را اجرا کرده است، در حالی که قتل آنان در آن موقعیت کار بسیار ساده‌ای بوده است. این چشم‌پوشی از آن اقدام بسیار بالاتر است، زیرا تحمل خباثت دشمن به خاطر امتثال امر الهی است.

پاسخ پنجم: به‌خاطر امری که می‌خواهد به انجام رساند

بسیاری از امور جهان، بلکه همه آنچه پشت‌پرده جهان به‌حساب می‌آید بر انسان‌ها مخفی است و قطعاً او تحمل درک آن را ندارند. خداوند هم بنا ندارد برای نظام و اهدافی که برای بشریّت مقدر کرده منتظر درک بشر بماند و بعد آنها را اجرا کند. نتیجه این است که بشر باید بپذیرد که بسیاری از سؤالاتش اگر هم بی‌پاسخ بماند، دلش آرام است که خداوند حکیم و علیمی آن را به اجرا درآورده است. البته اگر بنا بر بیان مصالح امور باشد، خداوند بهترین و قانع‌کننده‌ترین پاسخ‌ها را برای آنها دارد؛ بنابراین نگرانی ندارد که چرا خدا و رسولش اصحاب صحیفه را آزاد گذاشتند؛ زیرا مؤمن حقیقی اطمینان خاطر دارد که هر چه او مقدر کند بهترین است و از آن نیکوتر فرض نمی‌شود.

پاسخ ششم: نان را پیش می‌آوردم و گردنشان را می‌زدم

پیامبر صلی الله علیه و آله درباره بنیان‌گذاران سقیفه فرمود: «آنان را در پیشگاه مردم گردن می‌زدم»؛ یعنی آن روز بنا بوده این دو نفر گردن زده شوند. آنان با نوشتن صحیفه مستحق چنین سزایی بودند، ولی خدا به آنان مهلت داده است. مهلتی که برای آنان عذابی ابدی در سایه اعمالشان و بازتاب اعمالشان در آینده تاریخ اسلام به بار آورد؛ اعمالی چون هجوم به خانه وحی و به شهادت رساندن فاطمه زهرا سلام الله علیها، واقعه عاشورا و سایر ستمکاری‌های علیه اهل بیت علیهم السلام.

منابع

• إرشاد القلوب المنجی من عمل به من ألیم العقاب؛ حسن بن ابی‌الحسن محمد الدیلمی، تحقیق: سید هاشم میلانی، تهران: انتشارات اسوه، ۱۳۸۲ش.
• بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• غدیر در قرآن، قرآن در غدیر؛ محمدباقر انصاری، قم: انتشارات دلیل ما، ۱۳۸۷ش.
• مناقب آل ابی‌طالب؛ محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، تحقیق: محمدحسین آشتیانی و سید هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه انتشارات علامه، ۱۳۷۹ق.