تألیف

تألیف درباره حدیث غدیر از قرن دوم هجری آغاز شد و بسیاری از عالمان مسلمان به نگارش آثار مستقل در این حوزه پرداختند تا اصالت حدیث و جنبه‌های رجالی آن را حفظ نمایند. از میان اهل سنت، دانشمندانی همچون ابن مغازلی، ابن عقده، محمد بن جریر طبری، حسکانی و ذهبی آثار ارزشمندی در استناد و بررسی سند حدیث غدیر نگاشته‌اند.​ این آثار غالبا بر سندشناسی و تحلیل راویان تمرکز داشت و در طول قرون به شکل نظام‌مند توسعه پیدا کرد؛ در قرون چهارم تا ششم هجری پژوهش‌های روشمندتری نیز پدید آمد.​ در دوران معاصر، پژوهش‌های علمی جدید در قالب تألیفات گروهی و مسابقات بین‌المللی ادامه یافته و نشان‌دهنده ماندگاری حضور غدیر در سنت پژوهشی و فکری جهان اسلام است.

بزرگان اهل سنت و تألیف درباره حدیث غدیر

بسیاری از بزرگان اهل سنت، حدیث غدیر را نه تنها نقل و روایت کرده‌اند، بلکه برخی با تألیف کتاب‌های مستقل، صحت و تواتر آن را تأیید نموده‌اند. عالمانی چون ابن مغازلی شافعی، ابن عقده، ابوبکر جعابی، شمس‌الدین ذهبی، ابن جزری و عبیدالله حسکانی، با نگاهی علمی به بررسی اسانید و طرق حدیث غدیر پرداخته‌اند و در آثار خود صراحتاً به کثرت طرق نقل، شهرت و اعتبار این حدیث اشاره کرده‌اند.

برای نمونه، شمس‌الدین ذهبی که از نقادان بزرگ رجال اهل سنت به‌شمار می‌رود، حدیث غدیر را دارای طرق بسیار و نقل‌های متعدد دانسته و صحت آن را تأیید نموده است. همچنین ابوبکر جعابی کتابی مستقل با عنوان «من روی حدیث غدیر خم» تألیف کرده و ابن عقده کتاب «الولایة» را که در آن بیش از صد طریق حدیث غدیر را جمع‌آوری نموده، نوشته است. ابن حجر عسقلانی، ابن کثیر دمشقی، سیوطی و بسیاری دیگر از علمای برجسته اهل سنت نیز ضمن پذیرش اصل حدیث، آن را متواتر یا دست‌کم صحیح دانسته‌اند.

سنت علمی اهل سنت در این زمینه نشان می‌دهد که حدیث غدیر، از جایگاه ویژه‌ای نزد محدثان، مورخان و مفسران برخوردار بوده و اغلب آن را بر اساس معیارهای حدیث‌شناسی، حدیثی معتبر و مورد اعتماد می‌دانند. همچنین عده‌ای از ایشان در آثار خود اثبات کرده‌اند که حدیث غدیر از جهات مختلف رجالی و سندی جایگاه برجسته‌ای داشته و نقل آن در منابع اهل سنت، بیانگر اهمیت و اتفاق نظر درباره اصل روایت است.

در اینجا اشاره ای داریم به چند تن از کسانی که درباره حدیث غدیر کتاب نوشته‌اند، یا در تألیفات خود به آن اشاره نموده و صحت و تواتر آن را ثابت کرده‌اند:

• ابن مَغازلی شافعی: در مناقب خود.
• ابن عقده: کتاب «الموالاة».
• طبری: «کتاب الولایة» یا «الردّ علی الحُرقوصیّة».
• عبیداللَّه بن عبداللَّه حَسکانی: کتاب «الهداة إلی أداء حقّ الموالاة» در دوازده جزوه.
• مسعود بن ناصر سِجِستانی: «کتاب درایة حدیث الولایة».
• شمس الدین ذهبی.
• محمد بن علی بن دُحَیم شیبانی کوفی.
• عبدالرحیم بن حسین شافعی.
• ابوبکر جِعابی: کتاب «من روی حدیث غدیر خمّ».
• علی بن عمر بغدادی دارَقُطنی.
• ابن جَزَری، در کتاب «أسنی المطالب فی مناقب علی بن أبی طالب علیه السلام».
• هر کدام از این موارد در عنوان خود توضیح داده شده است.
• همچنین مراجعه شود به عنوان: کتابشناسی، و عنوان: سند حدیث غدیر، و عنوان: هنر.

غدير و تأليف

از اوايل قرن دوم هجرى كه تدوين معارف دينى رسماً آزاد اعلام شد، تبليغ غدير نيز شكلى تازه بخود گرفت و كم كم از شكل روايت به صورت تأليف در آمد. در اواسط قرن دوم اولين تأليف مستقل درباره غدیر را مى‏ بينيم كه از فراهيدى است. در ادامه اين راه كتاب‏ هاى مختلفى به صورت مستقل يا ضمنى در موضوع غدير تدوين شد.

ابوالمعالى جوینى از قرن پنجم مى ‏گويد: در بغداد در دست صحافى كتابى ديدم كه بر جلد آن نوشته بود: «جلد بيست و هشتم از اسناد حديث من كنت مولاه فعلى مولاه، و بعد از اين جلد بيست و نهم خواهد بود» !! همچنين ابن‏ کثیر دمشقی مى‏ گويد: «كتابى در دو جلد ضخيم ديدم كه محمد بن جریر طبرى احاديث غدير خم را در آن جمع ‏آورى كرده بود»!

آنچه در اين مرحله مشهود است اينكه اكثر كتب، مربوط به اسناد و رجال خطبه است و هدف اول مؤلفين استحكام اصل مطلب بوده است. آنان كه جو خاص فرهنگى را به خوبى لمس مى‏ كردند در مرحله اول دست به كار محكم‏ كارى در اسناد و حفظ متون شدند تا نسل‏ هاى آينده مدارک لازم براى تحقيق و موشكافى و بحث و بررسى داشته باشند. اين دوران در طول قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم اوج خاص داشته و حق آن به خوبى ادا شده است.

از اوایل قرن يازدهم هجرى تا امروز با ايجاد ميدان باز علمى، محققين و انديشمندان اسلام تأليفات بسيار مهمى درباره غدير تأليف كرده و به خوبى از زحمات هزار ساله نتيجه‏ گيرى نموده ‏اند. در اين دوران تمام جوانب غدير مورد جمع و بررسى و تحقيق قرار گرفت. ارتباط غدیر با قرآن ، بحث ‏هاى مفصل در اسناد غدير، بررسى‏ هاى عميق در متن حدیث غدیر، جمع‏ آورى و تدوين اشعار مربوط به غدير و جوانب ديگر آن مورد توجه خاص واقع شد و در هر مورد كتاب‏ هايى تدوين گرديد.

تحقيقات بزرگانى همچون قاضى شوشترى، علامه مجلسی، شيخ حر عاملى، سيد هاشم بحرانى، میرحامدحسین هندی ، علامه امینی و بسيارى ديگر از علما، بهترين شاهد اين مدعاست.

• علامه مجلسى نيمى از يک جلد از «بحارالانوار» را به مسئله غدير اختصاص داده است.
• سيد هاشم بحرانى كتابى مستقل بنام «كشف المهم» تأليف نموده است.
• سيد حامدحسين هندى در ۱۰ جلد ۴۰۰ صفحه‏ اى از كتاب «عبقات‏ الأنوار» به بحث ‏هاى تحقيقى درباره غدير پرداخته است.
• علامه امينى طى ۱۱ جلد كتاب «الغدير» جوانبى از آن و نيز كليه شعراى غدير و شعرهاى آنان را جمع‏ آورى نموده و مطالب مهمى درباره آنها آورده است.
• كتاب‏ هايى از قبيل «التكميل» از سيد مرتضى ‏حسين و «الغدير فى الإسلام» از شيخ محمدرضا فرج ‏اللَّه نيز نمونه ‏هاى ديگرى از اين تحقيقات علمى هستند.

براى توضيح بيشتر مراجعه شود به عنوان: تبلیغ /  مراحل چهارگانه تبلیغ غدیر در تاریخ .

كنگره جهانى غدير در لندن

در سال ۱۴۱۰ هجرى بمناسبت چهاردهمين قرن غدير، كنگره باشكوهى در شهر لندن برگزار شد كه چند روز ادامه داشت و گزارش آن بچاپ رسيد، و بار ديگر عظمت غدير در حد جهانى به نمايش گذاشته شد. اين كنگره تحت عنوان «مهرجان الإمام على ‏عليه السلام، بمناسبة مرور ۱۴ قرناً على يوم الغدير الأغرّ» طى سه روز ۱۹/ ۲۱  ذى‏ حجة سال ۱۴۱۰ ق -  ۱۳۶۸ ش -  ۱۹۹۰ م در مركز شهر لندن برگزار شد.

اين يادبود چهاردهمين قرن غدیر در پنج جهت فعاليت داشت، كه يكى از آنها مسابقه تأليف كتاب بود؛ يک مسابقه عمومى براى تأليف كتاب درباره غدير به چهار زبان عربى، فارسى، اردو و انگليسى قرار داده شد و جوايز نفيسى براى نفرات اول تا چهارم از هر زبانى در نظر گرفته شد كه در مرحله ابتدايى بيش از سى كتاب براى مسابقه ارائه شد.

مؤلفين مشهور غدير در چهارده قرن

فهرست مؤلفان حدیث غدیر که در بیش از چهارده قرن فعالیت کرده‌اند، نموداری جامع از پیوستگی و تداوم علمی در حوزه پژوهش‌های دینی پیرامون این حدیث است. این مجموعه تألیف‌ها شامل عالمان برجسته‌ای از دوره‌های مختلف تاریخی است که هر یک در زمان خود به جمع‌آوری، تحلیل، تفسیر و دفاع از حدیث غدیر پرداخته‌اند. از مؤلفين مشهور غدير در چهارده قرن مى‏ توان به نام ‏هاى زير اشاره كرد:

• خليل بن احمد فراهيدى (م ۱۷۵ ق)
• على بن حسن طاطرى (م حدود ۲۰۰ ق)
• ابوجعفر بغدادى (م حدود ۳۰۰ ق)
• محمد بن جرير طبرى (م ۳۱۰ ق)
• شيخ كلينى (م ۳۲۸ ق)
• ابوالعباس ابن عقده كوفى (م ۳۳۳ ق)
• حسن بن ابراهيم علوى نصيبى (م حدود ۳۵۰ ق)
• على بن هلال مهلّبى (م ۳۵۰ ق)
• ابوبكر جعابى (م ۳۵۵ ق)
• ابوطالب انبارى (م ۳۵۶ ق)
• ابوجعفر محمد بن على بن دحيم شيبانى (م حدود ۴۰۰ ق)
• ابوالحسن دارقطنى (م ۳۸۵ ق)
• ابوالمفضل شيبانى (م ۳۸۷ ق)
• حاكم نيشابورى (م ۴۰۵ ق)
• ابوعبداللَّه غضائرى (م ۴۱۱ ق)
• شيخ مفيد (م ۴۱۳ ق)
• ابوالحسن على القنانى (م ۴۱۳ ق)
• منصور لائى رازى (م قرن ۵ ق)
• سيد مرتضى علم‏ الهدى (م ۴۳۶ ق)
• محسن خزاعى ‏نيشابورى (م قرن ۵ ق)
• ابوالفتح كراجكى (م ۴۴۹ ق)
• هبةاللَّه بن موسى شيرازى (م ۴۷۰ ق)
• حافظ سعيد بن ناصر سجستانى (م ۴۷۷ ق)
• حاكم حسكانى (م قرن ۵ ق)
• ابوطالب فارسى (م قرن ۶ ق)
• شمس ‏الدين ذهبى (م ۷۴۸ ق)
• زين ‏الدين كردى رازيانى (م ۷۲۵ ق)
• مولى عبداللَّه قزوينى (م قرن ۱۰ ق)
• ابن طولون دمشقى (م ۹۵۳ ق)
• سيد على خان مدنى (م ۱۰۸۸ ق)
• سيد هاشم بحرانى (م ۱۱۰۷ ق)
• ملا مسيحا فسوى (م ۱۱۲۷ ق)
• مير حامدحسين هندى (م ۱۳۰۶ ق)
• حاج شيخ عباس قمى (م ۱۳۵۹ ق)
• سيد مرتضى‏ حسين (م ۱۴۰۰ ق)
• شيخ عبدالحسين امينى.

مؤلفينِ غدير

تأليفات مربوط به غدیر اكثراً به صورت فردى انجام شده، و گاهى به صورت گروهى و يا با نام هيئت تحريريه به چشم مى‏ خورد. در ميان اين  خدمتگزاران غدير كه به نام امیرالمؤمنین ‏علیه السلام و اظهار محبت به ساحت اقدسش قلم زده ‏اند، علماى بزرگ و محدثين طراز اول ديده مى‏ شوند. همچنين خطباى مشهورى ديده مى‏ شوند كه مستقلاً درباره غدير تأليف داشته ‏اند و يا متن خطابه‏ هاى پرمحتواى آنان به صورت كتاب عرضه شده است. دامنه اين محبت تا آنجا كشيده شده كه حتى جوانانى را مى ‏بينيم كه با سن كم خود مشتاقانه و آگاهانه قلم به دست گرفته ‏اند و شعاعى از نور علوى را به نمايش گذاشته ‏اند. اكثر مؤلفين كتاب‏ ها مربوط به غدير از شيعه اثنی اعشرى هستند و بايد هم چنين باشد. در اين ميان چند مؤلف از اسماعيليه و چند نفر از عامه نيز ديده مى‏ شوند.

از سوى ديگر تعدادى از كتاب ‏هاى غدير مجهول‏ المؤلف است كه گاهى به علت در دست نبودن اصل كتاب يا منبع معرفى‏ كننده بوده و گاهى در كتاب اثرى از نام مؤلف ديده نشده كه اكثراً در كتاب ‏ها خطى است. كتاب‏ هايى كه «هيئت تحريريه» يا جمعى از نويسندگان يا مؤسسه‏ اى مؤلف آن باشند يک مؤلف حساب شده و مجهول ‏المؤلف تلقى نمى‏ شوند. در تعدادى از كتاب‏ ها نيز نام چند مؤلف بيان شده كه هر كدام از آن مؤلفان جداگانه به حساب مى‏ آيند. البته بعضى از مؤلفين بيش از يک كتاب در رابطه با غدير تأليف نموده ‏اند. همچنين مترجمين، خلاصه ‏نويسان، محققين و ... نيز در اين شمارش به حساب آمده ‏اند.

مجموع مؤلفين غدير ۱۱۸۹ نفر هستند كه ذيلاً آمار مربوطه ذكر مى‏شود:

• شيعه: ۱۱۶۳ نفر.
• اسماعيلى: ۱۴ نفر.
• عامه: ۱۲ نفر.
• مسيحى: ۱ نفر.

مؤلفانى كه مذهب آنان مشخص نيست و كتاب ‏هايى كه مؤلفان آنها مشخص نيست (مجهول‏ المؤلف): ۶۹ كتاب.

براى موارد بيشتر در مورد «تألیف» مراجعه شود به عنوان: کتابشناسی.

منبع

دانشنامه غدیر،جلد ۵،صفحه ۳۴۸