جلال‌الدین سیوطی

جلال الدین سیوطی

اطلاعات فردی
نام کامل	عبدالرحمان بن محمد بن ابی بکر سیوطی
سرشناسی	فقیه، محدث، مفسر، ادیب، مورخ
تولد	۱ رجب ۸۴۹ هجری قمری، قاهره
وفات	۱۸ جمادی‌الاُولی ۹۱۱ هجری قمری، قاهره
محل دفن	حوش توصون، قاهره (مصر)
خویشان سرشناس	کمال‌الدین ابوبکر بن محمد (پدر)، همام‌الدین (جد اعلای صوفی)
اطلاعات علمی
استادان	شمس‌الدین حنفی، علم‌الدین بلقینی، محی‌الدین کافیجی، شرف‌الدین مناوی، تقی‌الدین شمنی و بسیاری دیگر
شاگردان	شمس‌الدین صالحی شامی، عبدالقادر شاذلی، محمد بن علی داوودی، سید یوسف ارمیونی و دیگران
مذهب	شافعی (فقهی)، شاذلیه (عرفانی)
اطلاعات فرهنگی
زمینه فعالیت	فقه، حدیث، تفسیر، ادبیات عرب، تاریخ اسلام
علت شهرت	مفسر، ادیب، مورخ و نویسنده پرتألیف اهل سنت

جلال‌الدین عبدالرحمان بن محمد سیوطی (۸۴۹–۹۱۱ق)، از برجسته‌ترین فقیهان و محدثان شافعی و دانشمند پرتألیف مصری قرن نهم و دهم هجری بود که صدها کتاب و رساله در زمینه تفسیر، فقه، حدیث، ادبیات و تاریخ اسلام نگاشت. او به عنوان حافظ عصر و مرجع علمی بزرگ اهل سنت، نزد علمای شیعه و سنی معتبر است و آثارش در سراسر جهان اسلام مورد توجه قرار گرفته است.

زندگی‌نامه

جلال‌الدین عبدالرحمان بن محمد سیوطی (۸۴۹–۹۱۱ ق)، کنیه‌اش ابوالفضل و مشهورترین لقبش، که پدرش برای او انتخاب کرد، جلال‌الدین است. «سیوطی» در پیوند با نام شهر «سیوط» یا «اسیوط» در صعید مصر بیان می‌شود، هر چند خود او زادگاه پدرش را هرگز ندید. او همچنین به «ابن‌الکتب» معروف است. پدرش کمال‌الدین ابوبکر بن محمد سیوطی، فقیه و دانشمند، و جد اعلایش همام‌الدین یکی از بزرگان صوفیه بود. ریشه خانوادگی سیوطی از ناحیه شرق و غیرعرب (اعجمی) دانسته شده و مادرش نیز اصالت ترک یا چرکسی ایرانی داشت. او به تلفیق میراث عرب و عجم در شخصیت خود افتخار می‌کرد.

جلال‌الدین سیوطی در شب اول رجب سال ۸۴۹ ق در قاهره متولد شد. پس از فوت پدرش در کودکی، تعلیمات قرآنی را آغاز کرد و پیش از هشت سالگی قرآن را حفظ نمود. تحصیلات جدی او از سال ۸۶۴ آغاز شد و در جوانی موفق شد متون مهم فقهی و حدیثی مانند «عمدة الأحکام»، «منهاج الطالبین»، «الفیه ابن مالک» و «منهاج الوصول» بیضاوی را حفظ کند و نزد بزرگان آن عصر همچون علم‌الدین بلقینی، شرف‌الدین مناوی و امین‌الدین آقصرایی عرضه کند. با تلاش‌های پیوسته، زودتر از همسالان خود به مدارک عالی دانشی رسید و در ۸۶۶ ق مجوز تدریس ادبیات عربی را دریافت کرد.

سیوطی سفر علمی خود را با حج در سال ۸۶۹ آغاز کرد و طی این سفر با بزرگان حجاز و شاگردان پدرش دیدار و مبادله علمی داشت. او ماحصل این سفر را در رساله «النحلة الزکیة» ثبت کرد. پس از آن، به شهرهایی چون دمیاط و اسکندریه سفر کرد و دستاورد علمی سفرها را در «الاغتباط» گرد آورد.

سیوطی از سال ۸۷۰ همزمان تدریس و نقل حدیث را آغاز کرد و تا ۸۸۸ بارها جلسات املای حدیث برگزار نمود. زودتر از سی‌سالگی به جایگاه افتا رسید و اگرچه خود را به اجتهاد مطلق می‌دانست، در فتاوا همواره به مذهب شافعی پایبند ماند.

عصر سیوطی با سلطنت ممالیک برجی و پنج خلیفه عباسی مصر همراه شد؛ هرچند در ظاهر، خلیفه اختیاری در سیاست نداشت. شکوفایی علمی سیوطی عمدتاً در دوران ثبات نسبی سلطنت قایتبای رخ داد ولی در اواخر عمر، به واسطه دشمنی با برخی سلاطین ممالیک، حتی تهدید به مرگ شد که با وساطت زکریا انصاری این خطر را پشت سر گذاشت. سیوطی در برخورد با خلفای عصر، معمولاً جانب احتیاط را نگاه می‌داشت و عمدتاً گوشه عزلت و پرداختن به امور علمی را بر مراوده با سیاستمداران ترجیح می‌داد.

سیوطی نزد بیش از ششصد استاد، علوم مختلف را فرا گرفت که از مهم‌ترین آنان می‌توان به شمس‌الدین حنفی (ادبیات)، علم‌الدین بلقینی (فقه)، محی‌الدین کافیجی (علوم ادبی، حدیث و فقه) و تقی‌الدین شمنی (نحو) اشاره کرد. شاگردان برجسته‌اش شامل شمس‌الدین صالحی شامی، عبدالقادر شاذلی، محمد بن علی داوودی و سید یوسف ارمیونی بودند.

سیوطی در فقه شافعی بود و در تصوف پیرو طریقت شاذلیه محسوب می‌شد و رسائلی در اثبات و تبیین جنبه‌های عرفانی و فرقه‌ای خود نگاشت. او به دفاع از صحت طریقت‌ها، مقامات عارفان و کرامات مشایخ نامدار پرداخت. برخی علمای شیعه، با توجه به احترام سیوطی به اهل بیت، او را متمایل به تشیع دانسته‌اند، اما خود سیوطی همیشه تأکید می‌کرد که به مذهب شافعی پایبند است.

سیوطی در طول عمر علمی خود آثار بی‌شماری نوشت. فهرست آثارش در منابع مختلف بین ۲۸۱ تا بیش از ۵۳۰ کتاب و رساله برآورد شده است. آثار او اعم از تفسیر، حدیث، صرف و نحو، ادبیات عرب، فقه، تاریخ و علوم اسلامی دیگر، نه تنها در مصر بلکه در سراسر دنیای اسلام منتشر و مورد مراجعه علمای شیعه و سنی قرار گرفت.

جلال‌الدین سیوطی پس از یک هفته بیماری، در ۱۲ جمادی‌الاولی سال ۹۱۱ ق در قاهره درگذشت و در حوش توصون، بیرون باب القرافه به خاک سپرده شد. مقبره او تا امروز مورد احترام اهالی علم و مردم مصر است.

تألیفات

آثار و تألیفات جلال‌الدین سیوطی بسیار گسترده و متنوع است. تعدادی از مهم‌ترین و مشهورترین آن‌ها به شرح زیر فهرست می‌شود:

• «الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور»
• «الدرر المنتخب فی تفسیر القرآن الأعظم»
• «الاتقان فی علوم القرآن»
• «التحبیر فی علوم التفسیر»
• «الأشباه و النظائر»
• «شرح الصدور بشرح حال الموتی و القبور»
• «الخصائص الکبری»
• «الجامع الصغیر من أحادیث البشیر النذیر»
• «الجامع الکبیر»
• «الدرر المنتثرة فی الأحادیث المشتهرة»
• «الحاوی للفتاوی»
• «اللباب فی تهذیب الأنساب»
• «طبقات الحفاظ»
• «التبریز فی شرح ابن عقیل علی الفیة ابن مالک»
• «بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة»
• «رفع الحرج عن اهل الحرج»
• «شرح السیوطی علی ألفیة ابن مالک»
• «الوسائل إلی معرفة الأوائل»
• «الإسعاف بالحجج و الأدلة و الاحداث و الملاحم و الفتن»
• «حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة»
• «الإتقان فی علوم القرآن»
• «الرحمة فی الطب و الحکمة»
• «المزهر فی علوم اللغة و أنواعها»
• «البدور السافرة فی مناقب الصحابة العشرة»
• «اللآلئ المصنوعة فی الأحادیث الموضوعة»
• «نزول القرآن»
• «طبقات المفسرین»
• «مفاتیح الجنة»
• «تاریخ الخلفاء»
• «الخصائص الکبری»
• «الاحادیث القرآنیة»
• «العیون القواحی»
• «التمهید فی علم التوحید»
• «المقصد الاسمی فی شرح اسماءالله الحسنی»
• «الرحمة الغیثیة فی التوسعة علی العیلة المحمدیة»
• «الروض الأنیق فی شرح اسماء النبی الحبیب»
• «عیون النواظر فی فنون الأوائل و الأواخر»
• «القاموس السیوطی»
• «إتمام الدرایة لقراء النقایة»
• «بغیة الفضلاء فی تاریخ الفقهاء»
• «شرح شواهد المغنی»
• «الأوائل»
• «الجامع للمتون»
• «الإکلیل فی استنباط التنزیل»
• «المناقب»
• «اللباب فی علوم الحدیث»
• «الأرج فی الفرج»
• «معجم شیوخ السیوطی (المنجم فی المعجم)»

تواتر حدیث غدیر

سیوطی در کتاب «الأزهار المتناثرة فی الأخبار المتواترة» درباره حدیث غدیر اسناد فراوان آورده است. حافظ سیوطی در این کتاب به نقل احادیث متواتر بسنده کرده و به عدم نقل احادیث غیر متواتر پایبند بوده است. نام کتاب شاهد این دعوی است. بعد از آن هم کتابی نوشت به نام «الفوائد المتکاثرة فی الأخبار المتواترة»، و در آن کتاب احادیثی را آورد که ده صحابی یا بیشتر آن را روایت کرده‌اند. در آن کتاب هم حدیث غدیر را آورده است.

روایت حدیث غدیر

وی در «تاریخ الخلفاء» حدیث غدیر را با اشاره به ماجرای غدیر و نیز ماجرای احتجاج امیرالمؤمنین علیه السلام در رحبه کوفه در موارد متعدد و از چندین صحابه و نیز از کتب و علمای مختلف، از جمله تِرمِذی، احمد، ابویَعلی، طَبَرانی و بَزّار نقل کرده است. ابن عماد و ابن عیدروس: بسیار او را ستوده‌اند. همچنین سیوطی شرح حال خویش را به تفصیل نوشته است.

معنای اولی برای مولی

در کتاب «عوالم العلوم» فهرستی از راویان حدیث و شعرا و اهل لغت عامه که معنی «اولی» را معنای اصلی «مولی» دانسته‌اند آورده، که یکی از آنها سیوطی است.

نزول آیه تبلیغ در غدیر

یکی از وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام نزول آیه تبلیغ (یا ایها الرسول بلّغ…) در غدیر است، که از جمله مشهورترین آیات غدیر آیه «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ…» می‌باشد. اختصاص آن به غدیر هم نزد شیعه و غیر شیعه از مسلمات است، و بین مفسرین و محدثین اهل سنت مشهور است، اگر چه بعضی از آنان در صدد انحراف شأن نزول آیه بوده‌اند.

در کنار شیعه، عده ای از بزرگان اهل سنت نیز نزول این آیه در غدیر را نقل کرده‌اند. از جمله عبدالرحمن بن ابی بکر سُیوطی، جلال الدین است:

جلال الدین سیوطی در «الدرّ المنثور» نزول آیه تبلیغ در واقعه غدیر خم و در فضیلت امیرالمؤمنین علیه السلام را از ابن ابی حاتم و ابن مردویه و ابن عساکر از ابوسعید خُدری روایت کرده است. وی همچنین پنج حدیث دیگر در مورد نزول آیه تبلیغ بدون ذکر شأن نزول آن نقل کرده است. و اما روایت سیوطی در سبب نزول آیه تبلیغ در روز غدیر در کتاب «الدرّ المنثور» به وجوهی معتبر است:

1. سیاق گفتار سیوطی چنین است است که او از میان اقوال، این قول را حق می‌دانسته است، زیرا قول دیگری را نقل نکرده است.
2. سیوطی در خطبه کتاب «الدرّ المنثور» تصریح کرده که اخبار و احادیثی که وی در ذیل آیات آورده از کتاب‌های معتبر استخراج شده است.
3. کتاب «الدرّ المنثور» از تفسیرهای مقبول و مشهوری است که دهلوی در رساله «اصول الحدیث» در کنار تفاسیر بسیار معتبر از آن یاد کرده و سپس گفته که این جامع‌ترین آنهاست.
4. سیوطی در موارد متعدد در «الدرّ المنثور» به ضعف خبر تصریح کرده است. این نشان می‌دهد که اگر حدیثی نزد او ضعیف باشد به ضعف آن هشدار می‌دهد، و در این مورد هیچ تضعیفی نکرده است.
5. بزرگان حدیث و کلام اهل‌سنت بسیار به احادیث «الدرّ المنثور» استناد و احتجاج کرده‌اند. از جمله: سیف‌الله بن اسدالله ملتانی در «تنبیه السفیه» کتاب «الدرّ المنثور» را در شمار کتاب‌های بسیار مهم ذکر کرده، و افزوده که این کتاب از مصادر «تحفه اثناعشریّه» از کتب اهل سنت است. همچنین در «الشوکة العمریّة» سیوطی از حافظان و بزرگان به نام اهل سنت است، تا جایی که بعضی از دانشمندان عامه او را مجدّد قرن نهم نامیده‌اند. شرح حال مفصل سیوطی در جلد حدیث مدینة العلم از کتاب «عبقات» آمده است. همچنین ابن مکتوم (ت ۶۸۲ یا ۶۸۳ - م ۷۴۹ ق) - که سیوطی شعر حسّان را از تذکره او نقل کرده - از دانشمندان بزرگ اهل تسنن است: صفدی و ابن جَزَری و سیوطی: وی را توثیق کرده و بسیار ستوده‌اند، به خصوص در حدیث و تاریخ و فقه و ادبیات. «الدرّ اللقیط من البحر المحیط» در تفسیر قرآن تألیف او است.
6. اضافه بر این، به‌طور کلی دهلوی در کتابش «تحفه اثنی عشریه» دانشمندان و محدثان اهل سنت را به تقوی و عدالت و دیانت مشهور می‌داند.

بنابراین، همه مناقشات دهلوی و غیر او در اسانید احادیث فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام که محدثان اهل سنت آنها را روایت و پیشوایان و حافظان در کتاب‌های معتبرشان نقل کرده‌اند از اعتبار فرو می‌افتد. یکی از این اخبار حدیث نزول آیه تبلیغ در روز غدیر در فضیلت امیرالمؤمنین علیه السلام است.

نقل غدیریّه حسّان بن ثابت

یکی از وجوه دلالت حدیث غدیر بر امامت و جانشینی، شعر حسّان بن ثابت است. قضیه شعر سرودن حسّان بن ثابت در روز غدیر خم، در مقابل و به اذن پیامبر صلی الله علیه و آله را شماری از بزرگان اهل سنت نقل کرده‌اند، که از جمله آنان عبدالرحمن بن ابی بکر سُیوطی (جلال الدین) است.

سیوطی رساله ای دارد که خود در آغاز آن چنین وصفش کرده است: این رساله ای است که در آن، اشعاری را گرد آوردم که دربردارنده مضامین احادیث و آثار است و آن را «الأزهار» نامیده‌ام….

وی در این کتاب از تذکره شیخ تاج الدین ابن مکتوم اشعار حسّان بن ثابت انصاری در غدیر را نقل کرده است. در ادامه اشعاری از سید حِمیَری و شاعری دیگر آورده است.

سیوطی از حافظان و بزرگان به نام اهل سنت است، تا جایی که بعضی از دانشمندان عامه او را مجدّد قرن نهم نامیده‌اند.

شرح حال مفصل سیوطی در جلد حدیث مدینة العلم از کتاب «عبقات» آمده است.

همچنین ابن مکتوم (ت ۶۸۲ یا ۶۸۳ - م ۷۴۹ ق) - که سیوطی شعر حسّان را از تذکره او نقل کرده - از دانشمندان بزرگ اهل تسنن است:

صفدی و ابن جَزَری و سیوطی: وی را توثیق کرده و بسیار ستوده‌اند، به خصوص در حدیث و تاریخ و فقه و ادبیات. «الدرّ اللقیط من البحر المحیط» در تفسیر قرآن تألیف او است.