طاووس بن کیسان یمانی

طاووس بن کیسان یمانی (۳۳–۱۰۶ ق)، فقیه، مفسر، قاری، زاهد و از بزرگان تابعین ایرانی‌تبار بود که در یمن به دنیا آمد و چهل بار به حج رفت. او از اصحاب امام سجاد علیه السلام و از شاگردان ابن‌عباس بود و بسیاری از بزرگان تابعین مانند مجاهد و عمرو بن دینار از او روایت کرده‌اند. طاووس به شجاعت در برابر خلفا و زهد و عبادت شهرت داشت و درباره مذهبش میان تشیع و تسنن اختلاف نظر است.

طاووس بن کیسان یمانی

اطلاعات فردی
نام کامل	ابوعبدالرحمان طاووس بن کیسان خولانی همدانی یمانی
سرشناسی	فقیه، مفسر، عابد و از بزرگان تابعین
تولد	۳۳ ق، یمن
وفات	۱۰۶ ق، منا یا مزدلفه (در حال حج)
نحوه درگذشت	در مراسم حج (روز ترویه)
خویشان سرشناس	عبدالله بن طاووس (فرزند)
اطلاعات علمی
استادان	عبدالله بن عباس،
شاگردان	مجاهد، عمرو بن دینار
مذهب	اهل سنت
اطلاعات فرهنگی
زمینه فعالیت	فقه، تفسیر، حدیث
علت شهرت	زهد، عبادت، تفسیر، شجاعت در برابر خلفاء

روایت حدیث غدیر

ابونعیم در «حلیة الاولیاء» حدیث غدیر را از طاووس بن کیسان نقل کرده است.حدّثنا أحمد بن جعفر بن سلم، حدّثنا العبّاس بن علیّ النسائی، حدّثنا محمد ابن علیّ بن خلف، حدّثنا حسین الأشقر، حدّثنا ابن عیینة، عن عمرو بن دینار، عن طاووس، عن بریدة، عن النبیّ صلی الله علیه وآله وسلم قال: «من کنتُ مولاه فعلیٌّ مولاه».

احمد بن جعفر بن سلم برای ما حدیث نقل کرد و گفت: عباس بن علی نسائی برای ما حدیث آورد و گفت: محمد بن علی بن خلف برای ما حدیث نقل کرد و گفت: حسین اشقر برای ما حدیث گفت و گفت: ابن عیینه از عمرو بن دینار، از طاووس، از بریده، از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرد که فرمود: «هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست.»

جایگاه راوی

طاووس بن کیسان یمانی، یکی از چهره‌های برجسته تابعین، اصالتی ایرانی داشت. پدر او، ابوعبدالرحمان کیسان، از جمله ایرانیانی بود که به فرمان انوشیروان پادشاه ساسانی برای فتح یمن اعزام شد. کیسان پس از ورود به یمن با زنی از خاندان حِمیَر ازدواج کرد و طاووس از این ازدواج به دنیا آمد. به همین دلیل، او را «حِمیری» نیز می‌نامند. همچنین به خاطر هم‌پیمانی با قبیله همدان، به «همدانی» شهرت یافته و چون در مناطق خولان و جُند (از شهرهای یمن) ساکن بود، به «خولانی»، «جندی» و «یمانی» نیز شناخته می‌شود.

طاووس بن کیسان با پنجاه نفر از صحابه پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و دانشمندان و شخصیت‌های بزرگ زمان خود دیدار و مجالست داشته است. بیشتر روایات او از عبدالله بن عباس نقل شده و خود نیز از پیشگامان تابعین به‌شمار می‌رود. بسیاری از بزرگان تابعین و محدثان مانند مجاهد و عمرو بن دینار از او روایت کرده‌اند.

در زمینه علمی و معنوی، طاووس یکی از برجسته‌ترین فقها، مفسران، قاریان، عابدان و اهل زهد و تهجد بود. او در مسائل حلال و حرام، داناترین فرد زمان خود به‌شمار می‌رفت و به عنوان مفتی یمن شهرت داشت. ابن حبان درباره او می‌گوید: «او از عباد یمن و از بزرگان تابعین است. چهل بار حج گزارد و دعایش مستجاب بود». همچنین گفته‌اند که چهل سال نماز صبح را با وضوی نماز عشاء به جا آورد.

طاووس بن کیسان بیشتر معارف تفسیری خود را از ابن‌عباس فراگرفته و در تفسیر قرآن کریم، از عبدالله بن عباس، عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر (عبادله اربعه) و دیگر مفسران صحابه نقل روایت کرده است. او مدعی بود با پنجاه تن از صحابه پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله همنشینی داشته و بیش از همه با ابن‌عباس رفت‌وآمد داشته است.

در زمینه زهد و عبادت، طاووس چهل مرتبه به زیارت خانه خدا مشرف شد و بیشتر اوقات را در خانه به عبادت و تهجد می‌پرداخت و حتی در سفر نیز مناجات سحرگاهی را ترک نمی‌کرد. او از مجالست با دیگران پرهیز داشت و اهل خلوت و عبادت بود.

• کلام ماماقانی در تنقیح المقال: طاووس بن کیسان یمانی، معروف به «طاوس فقیه»، از عابدان و زاهدان مشهور بوده و برخی او را از اصحاب امام سجاد علیه السلام دانسته‌اند. در منابع رجالی شیعه، نه مدحی صریح درباره او آمده و نه نکوهشی، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد او به اهل بیت علیهم السلام علاقه داشته است. با این حال، این علاقه برای پذیرش کامل روایات او کافی نیست. برخی روایات نشان می‌دهد که او شیعه نبوده و حتی در برخی عقاید، مانند جبر و نفی استطاعت، هم‌نظر با اهل سنت بوده است. البته نقل شده که پس از استدلال امام صادق علیه السلام، از این عقیده برگشته است. همچنین رفتار و سؤالات او از امام باقر علیه السلام بیشتر شبیه سؤالات امتحانی و متعنتانه اهل سنت است تا پرسش‌های یک شیعه از امامش. حتی در برخی نقل‌ها، او امام را به‌درستی نمی‌شناخته است. در مجموع، بررسی روایات و اخبار طاووس یمانی نشان می‌دهد که او از زاهدان اهل سنت بوده که در مکه به عبادت می‌پرداخته و دشمنی با اهل بیت علیهم السلام نداشته است؛ بنابراین، روایات او در دسته روایات حسن قرار نمی‌گیرد؛ اما می‌توان آنها را در شمار روایات موثق دانست و در صورت نبود معارض قوی‌تر، به آنها اعتماد کرد.
• کلام صاحب روضات و نقد آن توسط محدث نوری: صاحب روضات در بخشی از کتابش نام طاووس بن کیسان یمانی را در میان فقهای بزرگ شیعه آورده و شرح حال و ستایش‌هایی از او نقل کرده است. اما نکته عجیب اینجاست که هیچ دلیلی حتی ضعیف بر گرایش طاووس به تشیع، چه رسد به امامیه یا اینکه از فقهای شیعه باشد، ارائه نکرده است. در واقع، طاووس بن کیسان از فقهای اهل سنت و صوفیان معروف بوده و هیچ‌کدام از علمای رجال شیعه او را در کتاب‌های رجالی خود ذکر نکرده‌اند و در منابع حدیثی شیعه نیز روایتی از او وجود ندارد. اگرچه شیخ طوسی او را در رجال خود از اصحاب امام سجاد علیه السلام دانسته، اما این احتمالاً به خاطر نقل یک حکایت است، نه به دلیل تشیع یا ارتباط خاص با امام. حتی در حکایات نقل شده از ملاقات او با امام سجاد علیه السلام، طاووس امام را با تعابیری مانند «مردی از اهل بیت نبوت» خطاب می‌کند که نشان‌دهنده عدم شناخت او نسبت به مقام امامت است؛ چرا که اگر واقعاً شیعه و معتقد به امامت بود، با تعابیری چون «سرورم و مولایم» امام را خطاب می‌کرد. همچنین در برخی روایات، امام صادق علیه السلام طاووس را به پرنده‌ای شوم تشبیه کرده که نشانه نکوهش و خباثت اوست. در منابع فقهی نیز، اگر قول او مخالف با اقوال فقهای شیعه باشد، نظرش در شمار اقوال فقهای اهل سنت آورده می‌شود و در صورت موافقت، او را از اهل سنتی می‌دانند که با شیعه هم‌نظر شده است. در نتیجه، برخلاف آنچه صاحب روضات گفته، طاووس بن کیسان یمانی از فقهای اهل سنت و صوفیان معروف است و هیچ نشانه‌ای از تشیع یا ارتباط ویژه با امامان شیعه در منابع معتبر وجود ندارد. این موضوع را علمای دیگر همچون میرزا عبدالله اصفهانی و ابن شهرآشوب نیز تأیید کرده‌اند.