الموالاة (کتاب)
كتابِ غدير[۱]
به نقل سید بن طاووس، از جمله شواهدى كه كثرت طرق حدیث غدیر و تواتر آن را نشان مى دهد، نگارش كتابى توسط ابن عقده (ت ۲۴۴ يا ۲۴۹ - م ۳۳۲ ق) است درباره طرق حديث غدير؛ شامل حدود صد تن از صحابيان بزرگ و با اسانيد پرشمار، كه به دست حافظ ابوالعباس احمد بن محمد معروف به ابن عقده کوفی تألیف شده و به نام «الموالاة» است.[۲]
اسامى صحابه اى كه ابن عقده حديث غدير را از آنان نقل كرده از اين قرار است:
۱. ابوبكر عبداللَّه بن عثمان
۲. عمر بن خطاب
۶ . زبیر بن عَوّام
۸ . سعد بن مالک (ابن ابى وقّاص)
۹. عباس بن عبدالمطّلب
۱۲. عبداللَّه بن عباس
۱۳. عبداللَّه بن جعفر بن ابى طالب
۱۴. عبداللَّه بن مسعود
۱۵. عمّار بن یاسر
۱۶. جُندَب بن جُناده غِفارى، ابوذرّ
۱۷. سلمان فارسی
۱۸. اسعد بن زراره انصارى
۱۹. خُزَيمَة بن ثابت انصارى
۲۰. خالد بن زيد انصارى، ابوايّوب
۲۱. سهل بن حُنَيف انصارى
۲۲. عثمان بن حُنَیف انصاری
۲۳. حُذَيفَة بن يمان
۲۴. عبداللَّه بن عمر بن خطّاب
۲۵. بَراء بن عازب انصارى
۲۶. رِفاعَة بن رافع انصارى
۲۷. سَمُرَة بن جُندَب
۲۸. سَلَمَة بن اكوع اسلمى
۲۹. زيد بن ثابت انصارى
۳۰. ابوليلى انصارى
۳۱. ابوقُدامه انصارى
۳۲. سهل بن سعد انصارى
۳۳. عَدىّ بن حاتِم طايى
۳۴. ثابت بن يزيد بن وديعه
۳۵. كعب بن عُجْره انصارى
۳۶. ابوهيثم بن تَيِّهان انصارى
۳۷. هاشم بن عُتبَة بن ابى وقّاص زُهرى
۳۸. مقداد بن عمرو كِندى
۳۹. عمران بن حصين خُزاعى
۴۰. عمر بن ابى سَلَمه
۴۱. عبداللَّه بن ابى عبدالاسد مخزومى
۴۲. بُرَيدَة بن حُصَيب اَسلمى
۴۳. جَبَلَة بن عمر انصارى
۴۴. ابوهُرَيره دَوسى
۴۵. فضلة بن عُبَيد اسلمى، ابوبَرزه
۴۶. ابوسعيد خُدرى
۴۷. جابر بن عبداللَّه انصارى
۴۸. جرير بن عبداللَّه
۵۰ . ابورافع، غلام رسول اللَّه صلى الله عليه وآله
۵۱ . ابوعمرة بن عمرو بن محصن انصارى
۵۲ . انس بن مالک انصارى
۵۳ . ناجية بن عمر خُزاعى
۵۴ . ابوزينب بن عَوف انصارى
۵۵ . يَعلَى بن مُرَّه ثقفى
۵۶ . سعيد بن سعد بن عُباده انصارى
۵۷ . حُذَيفة بن اسيد غِفارى، ابوسَريحه
۵۸ . عمرو بن حَمِق خُزاعى
۵۹ . زيد بن حارثه انصارى
۶۰ . مالک بن حُوَيرِث
۶۱ . جابر بن سَمُره سوائى، ابوسليمان
۶۲ . عبداللَّه بن ثابت انصارى
۶۳ . حُبشى بن جُناده سلولى
۶۴ . ضميره اسدى
۶۵ . عُبَيد بن عازب انصارى
۶۶ . عبداللَّه بن ابىاَوفى اسلمى
۶۷ . زيد بن شراحيل انصارى
۶۸ . عبداللَّه بن بُسر مازنى
۶۹ . نُعمان بن عجلان انصارى
۷۰. عبدالرحمن بن يَعمُر ديلى
۷۱. ابوالحمراء خادم پيامبرصلى الله عليه وآله
۷۲. ابوفضاله انصارى
۷۳. عطيّة بن بُسر مازنى
۷۴. عامر بن ليلى غِفارى
۷۵. عامر بن واثله كِنانى، ابوالطُّفَيل
۷۶. عبدالرحمن بن عبدربّه انصارى
۷۷. حسّان بن ثابت انصارى
۷۸. سعد بن جُناده عَوفى
۷۹. عامر بن عُمَير نُمَيرى
۸۰ . عبداللَّه بن ياميل
۸۱ . حَبَّة بن جُوَين عُرَنى
۸۲ . عُقبَة بن عامر جُهَنى
۸۳ . ابوذُؤَيب شاعر
۸۴ . ابوشُرَيح خُزاعى
۸۵ . وهب بن عبداللَّه سوائى، ابوجُحَيفَه
۸۶ . صدى بن عجلان باهلى، ابواُمامه
۸۷ . عامر بن ليلى بن ضَمره
۸۸ . جُندَب بن سفيان بَجَلى
۸۹ . اُسامة بن زيد بن حارثه كَلبى
۹۰. وحشى بن حرب
۹۱. قيس بن ثابت بن شماص انصارى
۹۲. عبدالرحمن بن مُدلِج
۹۳. حبيب بن بديل بن ورقاء خُزاعى
۹۴. فاطمه علیها السلام بنت محمدصلی الله علیه و آله
۹۵. عائشه بنت ابى بكر
۹۶. امّ المؤمنين امّ سَلَمَه
۹۷. امّ هانى بنت ابى طالب
۹۸. فاطمه بنت حمزة بن عبدالمطّلب
ابن عقده در اين كتاب نام افزوده كه ۲۸ تن از ديگر صحابه از راويان حدیث غدیر هستند، ولى ذكرى از آنان و نامشان به ميان نياورده است.[۳]
کتابشناسی اين كتاب از اين قرار است:
حديث الولاية[۴]، احمد بن محمد (ابن عقده) ، م ۳۳۳ ق. عربی، خطى. اين كتاب - به طورى كه از منابع به دست مى آيد - كتابى جامع درباره حديث و اسناد غدیر و نص بر ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام بوده و تا اواسط قرن نهم هجرى در موضوع خود مورد استفاده شيعه و عامه بوده است. چنانچه ابن شهرآشوب در «مناقب آل ابى طالب» و سید بن طاووس در «الاقبال» گفته اند: در اين كتاب صد و پنج طريق آمده است.
همچنين به نقل علامه امینی از ابن حجر در «تهذيب التهذيب» : ج ۷ ص ۳۳۷، بيش از هفتاد صحابى براى سند حديث غدير آمده است. علامه امينى از «فتح البارى» نيز نقل نموده كه اكثر اسانيد اين كتاب حسن و صحيح هستند. همچنين سيد بن طاووس به صحت نسبت كتاب به مؤلف آن تصريح نموده است.
از اين كتاب با بيش از ده اسم در كتب مختلف شيعه و عامه ياد شده است كه شرح آنها چنين است:
۱.نام «كتاب الولاية» در«سير اعلام النبلاء» و «وسائل الشيعة» و «بحارالانوار» و «ايضاح المكنون» و «معالم العلماء» .۲.نام «كتاب الولاية و من روى يوم غدير خم» در «الفهرست» شيخ طوسى.۳.نام «كتاب الولاية و من روى غدير خم» در «رجال النجاشى» و «الغدير فى التراث الاسلامى» : ص ۴۱ ش ۶ ،و «تراثنا» : ش ۲۱ (عبدالجبار رفاعى) ص ۳۲۹ ش ۴ . ۵۱۲. نام «كتاب من روى غدير خم» در «مناقب آل ابى طالب» و «معالم العلماء» . ۵ و ۶ . نام «الولاية كتاب من روى غدير خم» و نام «الولاية» در «معالم العلماء» . ۷. نام «كتاب الولاية فى طرق حديث الغدير» در «الغدير» . ۸.نام «كتاب الولاية و من روى حديث غدير خم» در «الذريعة» . ۹. نام «كتاب حديث الولاية» در «تراثنا» : ش ۲۱(عبدالجباررفاعى) ص ۳۲۹، ش ۱۰ . ۵۱۲. نام «رساله ولايت» . ۱۱. همين نام (حديث الولاية) در «الاقبال» و «اليقين» و «الغدير» و «الذريعة» .
ظاهراً صحيح ترين نام، نام «حديث الولاية» است، چرا كه سيد بن طاووس در «الاقبال» و«اليقين» تصريح به نامگذارى مؤلف به اين نام كرده، و در موارد ديگر چنين تصريحى نيست. همچنين دقت بسيار و امانت سيد در نقل مطالب و اسامى، و همچنين وجود نسخه اى از اين كتاب نزد او براى انتخاب اين نام كافى است.
نسخه اى نگاشته شده در سال ۳۳۰ قمرى همراه با خط شيخ طوسى و ديگر شيوخ اسلام و علما در كتابخانه سيد بن طاووس بوده كه در فهرست كتابخانه اش معرفى شده است.
علامه حاج آقا بزرگ در دو مورد از كتابش «الذريعة» از اين كتاب به طور مستقل ياد نموده و با شماره مسلسل جداگانه آورده است! در مورد دوم هم اشاره به ذكر آن در مورد اول دارد.
چنانچه پيشتر گفته شده، اين كتاب تا اواسط قرن نهم هجرى قمرى موجود و مورد استفاده بوده است. ولى از آن تاريخ تا كنون هيچ نسخه و يا نقلى از آن در هيچ كتابى ديده نمى شود.
در «بحار الانوار» از قول علامه حلّى در اجازه كبيرش سند خود (علامه حلى) تا ابن عقده (مؤلف كتاب) را براى اين كتاب آورده است.
در «الغدير» گفته كه ابن اثير در «اسدالغابة» و ابن حجر در «الاصابة» بسيار از او و كتابش نقل نموده اند.
دو كتاب با نام هاى «حديث الولاية» از: امير تقدمى (معصومى) ، و «كتاب الولاية» از: عبدالرزاق محمدحسين حرزالدين تدوين و چاپ شده، كه احاديث ابن عقده در غدير را از كتب و منابع جمع آورى نموده اند. براى توضيح بيشتر به همين نامها در كتاب «غدير در آئينه كتاب» مراجعه شود.
پانویس
- ↑ چكيده عبقات الانوار (حديث غدير) : ص ۳۷ - ۳۴.
- ↑ الاقبال / ۴۵۳.
- ↑ الطرائف فى معرفة مذاهب الطوائف / ۱۴۲ - ۱۴۰. اينک نام ديگر كسانى كه حديث غدير را روايت كرده اند: ۱. اُبَىّ بن كعب انصارى خزرجى. ۲. جُبَير بن مُطعِم بن عدىّ قرشى. ۳. جُندُع بن عمرو بن مازن انصارى، ابوجُنَيده. ۴. رِفاعة بن عبدالمنذر انصارى. ۵ . زيد بن عُبَيداللَّه انصارى. ۶ . سعد بن عُباده انصارى. ۷. سعيد بن زيد قرشى عدوى. ۸ . عبداللَّه بن بديل بن ورقاء. ۹. عبداللَّه بن حنطب قرشى مخزومى. ۱۰. عبداللَّه بن ربيعه. ۱۱. عُماره خزرجى انصارى. ۱۲. عمرو بن شراحيل. ۱۳. عمرو بن عاص. ۱۴. عمرو بن مُرَّه جُهَنى. ۱۵. قيس بن سعد بن عُباده انصارى. ۱۶. وَهب بن حمزه.
- ↑ الفهرست (شيخ طوسى) : ص ۲۸ ش ۷۶. رجال النجاشى: ص ۹۴ ش ۲۳۳. مناقب آل ابى طالب (ابن شهرآشوب) : ج ۳ ص ۲۵. معالم العلماء: ص ۱۷ ش ۷۷. كفاية الطالب: ص ۶۰ . اليقين: ص ۱۸۳ ب ۳۷. الطرائف: ص ۱۴۰. الاقبال بالاعمال: ص ۴۵۳. وسائل الشيعة: ج ۳۰ ص ۱۶۵. بحار الانوار: ج ۳۷ ص ۱۸۱،۱۵۷ و ج ۱۰۷ ص ۱۱۶. ايضاح المكنون: ج ۲ ص ۳۵۰. الذريعة: ج ۶ ص ۳۷۸ ش ۲۳۷۶ و ج ۲۵ ص ۱۴۲ ش ۸۳۰ . الغدير فى الكتاب و السنة و الأدب: ج ۱ ص ۱۵۳،۱۰۲ ۵۶،۲۱،۲۰،۱۸،۱۷. فهرست ظاهريّة(الحديث) : ش ۴۵۸۱.