ابوذر غفاری

ابوذر غِفاری یا جُنْدَب بْن جَنادَه غفاری (م۳۲ق) صحابی بزرگ پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و از پیشتازان به اسلام و اصحاب امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود. وی دارای فضائل و مناقب فراوانی است و عالمان بزرگ علم رجال، او را یکی از ارکان اربعه شیعه دانسته‌اند. اعتراض‌های ابوذر به اقدامات عثمان، سبب تبعید وی به شام و سپس ربذه شد و در همان‌جا درگذشت.

زندگی‌نامه

ابوذر ۲۰ سال پیش از ظهور اسلام، به دنیا آمد. پدرش «جناده» از فرزندان غفار و مادرش «رملة بنت الوقیعه» از طایفه بنی‌غفار بن ملیل بود. البته نام پدرش را یزید، عشرقه، عبدالله و سَکَن نیز گفته‌اند.

او فرزندی به اسم «ذَرْ» داشته و به همین دلیل او را کنیه ابوذر داده‌اند و بیشتر با این کنیه شناخته می‌شود.

ابوذر از پیشتازان اسلام است. به گفته برخی، ابوذر قبل از اسلام نیز یکتاپرست بود و سه سال پیش از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله، خدا را می‌پرستید.

ابن‌حبیب بغدادی، ابوذر را از جمله کسانی می‌داند که شراب و ازلام را در عصر جاهلیت حرام می‌دانسته‌اند. وی پس از ظهور اسلام جزء اولین کسانی بود که ایمان آورد. روایت است که ابوذر گفت: من چهارمین نفر بودم که نزد پیامبر صلی الله علیه و آله رفتم و به او گفتم: سلام بر تو‌ ای رسول خدا! گواهی می‌دهم که خدایی جز الله نیست و شهادت می‌دهم که محمد بنده او و فرستاده اوست. پس خوشحالی را در چهره رسول خدا صلی الله علیه و آله دیدم.

ابوذر در دفاع از حق امام علی(ع) بر ولایت در آغاز از بیعت با ابوبکر سرباز زد.

وی در زمان خلیفه دوم از کسانی بود که به دستور عمر درباره منع نگارش حدیث بی‌اعتنا بود و می‌گفت: والله اگر شمشیری را بر دهانم نهند تا از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل روایت نکنم، تحمل بُرندگی شمشیر را بر ترک سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله ترجیح خواهم داد. به دلیل نقل حدیث بود که ابوذر با چند نفر دیگر در زمان عُمَر زندانی شدند.

ابوذر به بذل و بخشش های عثمان اعتراض داشت؛ ابن ابی الحدید نقل کرده است که عثمان مبالغ زیادی از بیت المال را به مروان بن حکم و زید بن ثابت بخشش کرد و این مسئله باعث خشم ابوذر شد و بر عثمان خرده گرفت و همین باعث تبعید وی به شام شد.

در مدتی که وی در شام سکونت داشت، معاویه را نکوهش کرده و فضایل و مناقب پیامبر و اهل بیتش را به مردم بازگو میکرد و این مسئله باعث شد معاویه او را دوباره به مدینه برگرداند. ابوذر باز هم بر علیه بذل و بخشش های بیجای خلیفه سخن گفت و این باعث شد، عثمان او را به صحرایی خشک به نام «ربذه» تبعیدکند و در همانجا مظلومانه از دنیا رفت.

فضائل و مناقب ابوذر

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خطاب به ابوذر می‌فرماید: مرحبا یا ابوذر! تو از ما اهل بیت هستی. و یا در جایی دیگر درباره او می‌فرماید: آسمان بر کسی سایه نیفکنده و زمین، احدی را نپرورانده که راستگوتر از ابوذر باشد. در روایت دیگری حضرت خطاب به ابوذر فرموده: تو مردى از اهل بهشت هستى و چگونه این طور نباشد و حال آن که بعد از من تو را به جرم محبتت به اهل بیت من از حرم من طرد مى‌کنند و از آن پس تنها زندگى کرده و غریب و تنها خواهى مرد و جماعتى به واسطه تو سعادتمند خواهند شد، آنان کسانى هستند که در تجهیز و تدفین تو سعى خواهند نمود، ایشان رفیقان من در بهشت جاوید خواهند بود، همان بهشتى که حقّ تعالى وعده‌اش را به پرهیزگاران داده است.  

آماده ‏سازى منبر غدير

پس از رسيدن کاروان حجةالوداع به غدير و فرمان توقف از سوى پیامبر صلی الله علیه و آله، آن حضرت مقداد و سلمان و ابوذر و عمار را فرا خواند و به آنان دستور داد تا به محل پنج درخت كهنسال -  كه در يک رديف جلوى برکه غدیر بودند -  بروند و آنجا را براى اجراى مراسم آماده كنند.

آنان خارهاى زير درختان را كندند و سنگ‏ هاى ناهموار را جمع كردند و زير درختان را جارو كردند و آب پاشيدند. سپس شاخه ‏هاى پايين آمده درختان را -  كه تا نزديكى زمين آمده بود -  قطع كردند.

بعد از آن در فاصله دو درختِ وسط، روى شاخه ‏ها پارچه ‏اى انداختند تا سايبانى از آفتاب باشد.

سپس در زير سايبان، بناى منبرى از سنگ را تدارک ديدند. ابتدا با جمع آورى سنگ‏ هاى بزرگ و كوچک، آنها را روى هم چيدند و شبه منبرى به بلندى قامت حضرت ساختند. سپس از رواندازهاى شتران و ساير مركب ‏ها كمک گرفتند و بناى آن را تكميل كردند.

در مرحله بعد پارچه ‏اى براى زيبايى از بالا تا پايين منبر انداختند. آنان منبر را طورى برپا كردند كه نسبت به دو طرف جمعیت در وسط قرار بگيرد، و پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام سخنرانى مُشرِف بر مردم باشد تا همه آن حضرت را ببينند.

چنان كه در گزارش ماجراى غدير آمده است: احدى  از حاضرين غدير خم نبود مگر آنكه آن حضرت را به چشم خود مى ‏ديد و صداى آن حضرت را به گوش خود مى‏ شنيد.

از سوى ديگر شخصى به نام ربيعة بن اُمية بن خلف -  كه صداى بلندى داشت‏ مأمور شد كلام حضرت را براى افرادى كه دورتر قرار داشتند تكرار كند تا همه سخنان حضرت را شنيده باشند.

دو نفر نيز مأموريت يافتند چند شاخه بلند اطراف منبر را كه قابل بريدن نبود با دست نگه دارند تا جايگاه سخنرانى بهتر ديده شود.

ابوذر از اركان اربعه

از جمله آيات تضمين شده در کلام پيامبر صلى الله عليه و آله آيه ۹۴ سوره نحل است:

وَلَا تَتَّخِذُوا أَيْمَانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا وَتَذُوقُوا السُّوءَ بِمَا صَدَدْتُمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ۖ وَلَكُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ : «قسم‏ هايتان را بين خود دستاويز فساد قرار ندهيد تا مبادا قدمى پس از ثابت بودن آن بلغزد و بدى را به سزاى مانع شدن از راه خدا بچشيد و براى شما عذاب عظيمى خواهد بود».

پيامبر صلى الله عليه و آله هم در خطبه غدیر فرمود:

«الا انَّ جَبْرَئيلَ خَبَّرَني عَنِ الله تَعالي بِذلِك وَ يَقُولُ: «مَنْ عادي عَلِيّاً وَ لَمْ يتَوَلَّهُ فَعَلَيهِ لَعْنَتي وَ غَضَبي» وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ «انْ تُخالِفُوهُ» فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِهَا إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ

بدانيد كه جبرئیل از جانب خداوند اين خبر را براى من آورده و مى‏ گويد:

«هر كس با على دشمنى كند و ولايت او را نپذيرد لعنت و غضب من بر او باد». «هر كس ببيند براى فردا چه پيش فرستاده است. از خدا بترسيد» كه با على مخالفت كنيد «و در نتيجه قدمى بعد از ثابت بودن آن بلغزد. خداوند از آنچه انجام مى‏ دهيد آگاه است».

با دقت در مسئله مخالفت با على‏ عليه السلام، معناى اين فراز خطابه غدير كه با اقتباس از آيه قرآن ادا شده به خوبى روشن مى ‏شود.

در اين جمله خطبه مخالفت با على‏ عليه السلام را مستلزم لغزش قدم‏ هاى ثابت اعلام مى ‏كند. يعنى بسيارى از آنان كه در ايمان خود ثابت قدم بودند با مخالفت على‏ عليه السلام -  اگر چه در حد سكوت و يارى نكردنشان -  از راه حق لغزيدند، و آن ایمان پايدار و ريشه‏ دار را -  و لو براى چند روزى -  از دست دادند، اگر چه بعداً به فكر بازسازى آن افتادند و توبه كردند و بازگشتند و عده ‏اى از آنان جانانه على ‏عليه السلام را يارى كردند.

امام باقر علیه السلام شدت و ادامه ارتداد و تحير مردم بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله را تا يک سال پس از رحلت آن حضرت بيان كرده مى‏ فرمايد:

مردم تا يک سال بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله در ارتداد بودند به جز سه نفر.

پرسيدند: آن سه كيانند؟ فرمود: مقداد و ابوذر و سلمان، و سپس فرمود: زمان زيادى نگذشت كه مردم معرفت پيدا كردند.

همچنين امام صادق‏ علیه السلام اولين توبه كنندگان از تزلزل سقيفه را چنين معرفى مى ‏نمايد:

به خدا قسم همه -  به جز آن سه نفر -  هلاک شدند. البته بعد از زمانى چهار نفر ديگر ملحق شدند و روى هم هفت نفر شدند: ابوساسان، عمار، شتيره، ابوعمره!

در حدیث ديگرى امام صادق ‏علیه السلام در بيان نمونه ‏اى از لغزش ثابت قدمان در اثر فتنه سقیفه فرمود: «ارْتَدَّ النّاسُ بَعْدَ رَسُولِ الله‏ صلي الله عليه و آله الاّ ثَلاثَةَ نَفَرٍ: سَلْمانَ وَ اباذَرٍ وَ الْمِقْدادَ.»

پرسيدند: پس عمار چه شد؟! فرمود: او از راه راست تمايلى به راست و چپ پيدا كرد، ولى سپس بازگشت!

از ابوذر پرسيدند: چگونه عمار و حذیفه وقتى ابوبکر و عمر را ديدند، در كار خود بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله به ترديد افتادند؟

ابوذر پاسخ داد: آنان توبه و پشيمانى خود را بعداً اعلام كردند، ولى اولى براى خود مقامى ادعا كرد و دومى با سه نفر ديگر برايش شهادت دادند كه همان مطلب را از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيده‏ اند.

عمار و حذيفه هم با خود گفتند: لابد اين مطلبى است كه بعد از مطلب اول (يعنى خلافت على‏ عليه السلام) اتفاق افتاده، و لذا اين دو نفر هم با ساير شک كنندگان به ترديد افتادند. ولى بعداً توبه كردند و معرفت پيدا كردند و تسليم شدند.

وقتى همين سؤال را از خود حذيفه پرسيدند چنين گفت: به خدا قسم گوش و چشم ما گرفته شد و مرگ و شهادت را خوش نداشتيم و دنيا در قلبمان زينت يافت؛ و ما از خدا مى‏ خواهيم كه از گناهانمان چشم ‏پوشى كند، و در آنچه از عمرمان مانده ما را از لغزش حفظ نمايد.

از جهتى ديگر مى ‏توان از كلمه «تَزِلَّ» -  كه به معناى لغزش است -  اين استفاده را كرد كه راه راست يكى بيشتر نيست و آن گام برداشتن در راه على ‏عليه السلام و موافقت تمام عيار با آن حضرت است.

در نتيجه هر گونه لغزش و كوتاهى در آن راه به معناى انحراف از حق و مخالفت با آن است، ولى درجه آن از كوچک ترين لغزش آغاز مى‏ شود تا به لغزش ‏هايى مى‏ رسد كه به قعر جهنم پرتاب مى ‏كند؛ و از همين ديدگاه مخالفين اهل ‏بیت ‏علیهم السلام قابل درجه‏ بندى هستند.

ابوذر پس از حجةالوداع

در آخرين لحظات خروج از منا در سفر حجةالوداع، پیامبر صلی الله علیه و آله سوار بر مركب شده با استفاده از آن موقعيت، بار ديگر مردم را متوجه محبت خاندان رسالت نمود و چنين فرمود:

«وارد بهشت نمى ‏شود مگر كسى كه مسلمان باشد».

ابوذر پرسيد: يا رسول الله اسلام چيست؟ حضرت فرمود:

«اسلام عريان است و لباس آن تقواست. زينت آن حياء است و ضابطه آن پرهيزكارى است و جمال آن دين است و ثمره آن عمل صالح است؛ و براى هر چيزى اساسى است و اساس اسلام محبت ما اهل‏ بيت است».

ابوذر و غدير در قيامت

احاديثى در فضيلت عيد غدير و اهمیت خاص آن در مقايسه با ساير اعياد و نيز احياى غدير از لسان معصومین ‏علیهم السلام وارد شده كه از جمله آنها احياى غدير توسط امام صادق‏ علیه السلام است. از جمله حضرت فرمود:

روز قیامت چهار روز را مانند عروس به پيشگاه الهى مى‏ برند: عيد فطر، عيد قربان، روز جمعه، عید غدیر. «روز غدير خم» در مقابل عيد قربان و فطر مانند ماه بين ستارگان است.

خداوند تعالى بر غدير ملائکه مقربين را موكل مى ‏كند كه رئيسشان جبرئیل است، و انبياء مرسلين را كه رئيسشان حضرت محمد صلى الله عليه و آله است، و اوصياء منتجبين را كه رئيسشان اميرالمؤمنين‏ عليه السلام است، و اولياء خود را كه رئيسشان سلمان و ابوذر و مقداد و عمار هستند. اينان «غدير» را همراهى مى‏ كنند تا آن را وارد بهشت نمايند.

اتمام حجت ابوذر با غدير

از نمونه ‏هاى بارز اتمام حجت و استدلال و يادآورى‏ هاى غدير، مواردى است كه توسط خود خداوند و معصومين‏ عليهم السلام و اصحابشان صورت گرفته است.

تمام راويانى كه در طول هزار و چهارصد سال حدیث غدیر را روایت كرده ‏اند نيز به گونه ‏اى جهاد خود را در مقابله با اهل سقيفه به نمايش گذاشته ‏اند.

يكى از اصحاب معصومين‏ عليهم السلام كه با غدير اتمام حجت نموده ابوذر غفارى است:

ابوذر از اولين ياران غدير و از آن سه نفرى است كه در روزهاى اول سقيفه مقاومت كردند و با غاصبين بیعت نكردند. او بارها مسئله غدير را با جزئياتش مطرح مى‏ كرد و با آن احتجاج مى‏ نمود.

ابوذر در مجلس ابن ‏عباس كه در خيمه ‏اى برقرار بود نشسته بود و ابن ‏عباس مشغول صحبت با مردم بود. ناگهان ابوذر برخاست و دست به عمود خيمه زد و گفت:

اى مردم هر كس مرا مى‏ شناسد كه مى‏ شناسد، و هر كس مرا نمى‏ شناسد من خود را به اسمم برايش معرفى مى ‏كنم.

من جندب بن جناده ابوذر غفارى هستم. به حق خدا و رسولش از شما مى‏ پرسم كه آيا از پيامبر صلى الله عليه و آله شنيديد كه مى ‏فرمود: زمين حمل نكرده و آسمان سايه نينداخته بر راستگوتر از ابوذر؟ گفتند: آرى بخدا قسم.

ابوذر گفت: اى مردم، آيا قبول داريد كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز غدير خم ما را جمع كرد و فرمود:

«اللَّهُمَ‏ مَنْ‏ كُنْتُ‏ مَوْلَاهُ‏ فَعَلِيٌ‏ مَوْلَاهُ‏ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ». همه گفتند: آرى به خدا قسم.

استهزاء ابوذر از سوى ابوبكر و منافقين در غدير

آنگاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله در روز غدير امیرالمؤمنین علی بن ابی ‏طالب‏ علیه السلام را در آن مقام مشهور و معروف بر پاداشت و معرفى كرد قبل از همه از نُه نفر بيعت گرفت و به آنان دستور داد برخيزند و با على ‏عليه السلام بيعت كنند كه اول آنان ابوبکر و عمر بودند. سپس به سران مهاجرين و انصار دستور بیعت داد و همه آنان بيعت كردند.

در ادامه همگان شاهد معجزه ‏اى بزرگ از اميرالمؤمنين‏ عليه السلام بودند. ابوبكر همراه ديگر سران منافقین -  كه از اين همه بزرگى و فضيلت به غيظ آمده بودند -  اصحاب خاص پيامبر صلى الله عليه و آله و اميرالمؤمنين‏ عليه السلام را تمسخر كردند، تا شايد كمى از غيظ و غضبشان كاسته شود. خداوند هم در آيات ذیل به اين حركت آنان اشاره نموده است.

كلام خداوند كه مى ‏فرمايد: وَإِذَا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا إِلَىٰ شَيَاطِينِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِئُونَ : «هنگامى كه ايمان آورندگان را ملاقات كنند مى‏ گويند ايمان آورديم، ولى وقتى با شياطين‏شان خلوت كنند مى‏ گويند: ما با شماييم و ما مؤمنين را استهزاء مى‏ كرديم. خداوند آنان را به مسخره مى ‏گيرد و به آنان مهلت مى‏ دهد كه در طغيان خود متحير بمانند».

اين آيه درباره اين است كه وقتى اين بيعت شكنان كه بر مخالفت با على‏ عليه السلام و مانع شدن خلافت از او همپيمان شده بودند، با مؤمنين رو به رو مى‏ شدند مى‏ گفتند: ما هم مانند ايمان شما ايمان آورده ‏ايم.

به عنوان مثال، يكى از برنامه‏ هاى منافقين اين بود كه وقتى سلمان و مقداد و ابوذر و عمار را مى ‏ديدند به آنان مى‏ گفتند: «ما به محمد ايمان آورده ‏ايم و در برابر بیعت على و فضيلت او سر تسليم فرود آورده ‏ايم و مانند شما اوامر او را اجرا مى‏ كنيم».

به خصوص ابوبکر و عمر و بقيه نُه نفرى كه سرشناس‏تر در نفاق بودند، گاهى كه در راه با سلمان و اصحابش رو به رو مى‏ شدند از آنان احساس انزجار مى‏ كردند و مى‏ گفتند:

«اينان اصحاب ساحر و احمق هستند»، كه منظورشان پيامبر صلیه الله علیه و آله و على‏ عليه السلام بود. سپس به يكديگر مى‏ گفتند:

«از اينان بپرهيزيد كه مبادا از گوشه‏ هاى سخنانتان درباره کفر محمد و آنچه درباره على گفته با اطلاع شوند و خبر آن را براى او ببرند و باعث هلاک شما شود».

آنگاه ابوبكر به اصحاب منافقش مى‏ گفت: «اينک مرا بنگريد كه چگونه آنان را به مسخره مى‏ گيرم و شر آنان را از شما دفع مى‏ كنم»! وقتى به آنان نزديک شدند ابوبكر به هر كدام كلماتى گفت.

از جمله به ابوذر گفت: مرحبا به تو اى ابوذر! تو همان كسى هستى كه پيامبر درباره ‏ات گفت: «زمين بر خود حمل نكرده و آسمان سايه نينداخته بر گوينده ‏اى كه راستگوتر از ابوذر باشد».

از پيامبر پرسيدند: خداوند به چه چيزى او را فضيلت و شرافت داده است؟

او گفت: «زيرا او به بركت على برادرم گوينده توانايى است و در شرايط مختلف ثناخوان او و نسبت به مسخره كنندگان و دشمنان او سرزنش كننده و با اولياء و دوستان او مُوالى و دوست است، و به زودى خدا او را در بهشت از بهترين ساكنين آن قرار مى ‏دهد و تعدادى كه عدد آن را جز خدا نمى‏ داند از حوريان و غلمان و پسران بهشتى خدمتكار او خواهند بود...».

سلمان و اصحابش برخورد ظاهرى آنان را مى ‏پذيرفتند همان گونه كه خدا امر فرموده بود، از كنار آنان مى ‏گذشتند.

آنگاه ابوبكر به اصحابش مى ‏گفت: تمسخر من نسبت به اينان را چگونه ديديد؟ و چگونه شرّ آنان را از خودم و از شما دفع كردم؟ آنان در پاسخ او گفتند: هميشه راه خير را پيش بگيرى تا مادامى كه زنده هستى! ابوبكر در پاسخ آنان گفت: معامله شما با اينان بايد اين گونه باشد تا روزى كه فرصتى بدست آوريد، چرا كه عاقل فهميده كسى است كه غصه را گلوگير كند تا فرصتى به چنگ آورد!

افشاى نفاق منافقين در غدير

منافقين در خلوت همچنان اقرار به شكست خود و عظمت ماجراى غدير مى‏ نمودند. اين شكست آتش كينه آنان را شعله ‏ور مى ‏كرد، ولى چون خود را از هر تلاشى عاجز مى‏ ديدند براى خالى كردن غيظ خود دست به كارهاى احمقانه ‏اى مى‏ زدند و در دنياى كفر آميز خود به استهزاء مى ‏پرداختند.

نمونه ‏اى از كارهاى حماقت‏ آميز آنان ماجراى سوسمار است كه ابوذر آن را به پيامبر صلى الله عليه و آله اطلاع داد:

آنگاه كه پيامبر صلى الله عليه و آله از منصوب كردن اميرالمؤمنين‏ عليه السلام در غدير فراغت يافت و مردم از مجلس سخنرانى متفرق شدند، عده ‏اى از قريش گرد يكديگر جمع شده بودند و از آنچه اتفاق افتاد تأسف مى ‏خوردند. در اين ميان سوسمارى از كنار آنان عبور كرد. يكى از آنان گفت: اى كاش محمد اين سوسمار رابه جاى على امير ما قرار مى‏ داد!

ابوذر سخن آنان را شنيد و براى پيامبر صلى الله عليه و آله نقل كرد. حضرت سراغ آنان فرستاد و آنان را حاضر نمود و خبر ابوذر را برايشان بازگو كرد.

آنان در حالى كه ابوذر را در برابر خود مى‏ ديدند انكار كردند و بر اين انكار خود قسم ياد كردند! ولى از طرف خداوند بار ديگر آيه ۷۴ سوره توبه در ردّ آنان آمد: يحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كلِمَةَ الْكفْرِ وَكفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ : «به خدا قسم ياد مى ‏كنند كه نگفته ‏اند در حالى كه سخن كفر را بعد از اسلامشان بر زبان آورده ‏اند»

سپس پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «آسمان سايه نينداخته و زمين بر خود حمل نكرده راستگوتر از ابوذر»، و بعد از آن فرمود: «جبرئيل برايم خبر آورده كه روز قيامت قومى را مى ‏آورند كه امام آنان سوسمار است! مواظب باشيد كه شما نباشيد»!! آنگاه آيه ۷۱ و ۷۲ سوره اسراء را شاهد آورده فرمود: خداوند تعالى مى ‏فرمايد: يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ : «روزى كه هر گروهى از مردم را با امامشان فرا مى ‏خوانيم».

قابل دقت است كه در اين ماجرا پاى ابوذر در ميان است، و او كسى است كه شهادت صدق پيامبر صلى الله عليه و آله را بر پيشانى دارد. استشهاد به آيه يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ نيز معناى عظيمى را در بر دارد، و آن اينكه اعراض كنندگان از امامِ حق نه تنها خيالشان راحت نيست، بلكه چه بخواهند و چه نخواهند در روز قيامت با امامى كه براى خود بر گزيده ‏اند محشور خواهند شد.

بيعت ابوذر در غدير

پس اتمام خطبه غدیر و دستور پیامبر صلی الله علیه و آله براى بيعت همگانى با امیرالمؤمنین ‏علیه السلام، از اولين افراد از خواص مؤمنين كه براى بیعت حضور يافتند مقداد و سلمان و ابوذر بودند.

پس از آنكه اين سه نفر با پيامبر صلى الله عليه و آله بيعت كردند به آنان فرمود: «به على به عنوان اميرالمؤمنين سلام كنيد»، و آنان اين كار را انجام داده با آن حضرت نيز بيعت كردند.

بعد از آنان به حذیفه و ابن مسعود و عمار و بریده اسلمی همين دستور را دادند و آنان نيز بيعت كردند.

روايت حديث غدير

يكى از صحابه كه حدیث غدیر را نقل كرده جندب بن جناده غفارى، ابوذر (م ۳۱ ق) است. ابن‏ عقده در «حدیث الولایة» و جعابی در «نخب المناقب» و در «فرائد السمطین» و خطیب خوارزمی در مقتل خود و شمس ‏الدین جزری شافعی در «اسنی المطالب»، همگى حدیث غدير را از ابوذر نقل كرده ‏اند.

شهادت ابوذر براى غدير

امیرالمؤمنین‏ علیه السلام در زمان عثمان اتمام حجتى در مسجد داشتند و از جمله به غدير استناد فرمودند.

در آنجا زید بن ارقم و براء بن عازب و ابوذر و مقداد و عمار گفتند: ما شهادت مى‏ دهيم كه سخن پيامبر صلى الله عليه و آله را به ياد داريم كه بر منبر ايستاده بود و تو در كنار او بودى و مى‏ فرمود:

اى مردم، خداوند به من دستور داده كه معرفى كنم امام شما را و آن كه بعد از من در ميان شما قائم خواهد بود، و وصى خود و جانشينم را، و آن كسى كه خداوند در كتابش اطاعت او را بر مؤمنين واجب كرده و اطاعت او را قرين اطاعت خود و من نموده، و شما را در قرآن به ولايت او دستور داده است.

من براى معاف شدن در اين باره -  از ترس اهل نفاق و تكذيبشان -  به پروردگارم مراجعه كردم، ولى مرا ترسانيد كه بايد اين رسالت را برسانم و گرنه مرا عذاب مى ‏كند.

اى مردم، خداوند در كتابش شما را به نماز امر كرده و من آن را برايتان بيان نمودم، و به زکات و روزه و حج دستور داده كه آن را هم براى شما بيان و تفسیر نمودم، و به ولايت دستور داده و من شما را شاهد مى‏ گيرم كه ولايت مخصوص اين شخص است -  و حضرت دست مبارک را بر على بن ابى‏ طالب ‏عليه السلام قرار دادند -  و سپس براى دو پسرش بعد از او، و سپس براى اوصياء از فرزندانشان بعد از آن هاست. آنان از قرآن جدا نمى ‏شوند و قرآن از آنان جدا نمی شود تا بر سر حوضم بر من وارد شوند.

اى مردم، پناه و امامتان بعد از خودم و ولىّ و هدايت كننده شما را برايتان بيان كردم و او برادرم على بن ابى‏ طالب است و او در ميان شما به منزله من در ميان شماست.

دين خود را از او پيروى كنيد و در همه امورتان از او اطاعت نماييد، زيرا آنچه خداوند از علم و حكمتش به من آموخته نزد اوست. از او بپرسيد و از او و جانشينانش بعد از او بياموزيد.

به آنان چيزى ياد ندهيد و بر آنان پيشى نگيريد و از ايشان عقب نمانيد كه آنان با حق و حق با آنان است. نه ايشان از حق جدا مى ‏شوند و نه حق از ايشان جدا مى‏ شود.

زيد بن ارقم و بقيه پس از اين شهادت نشستند.

شهادت ابوذر بر عليه منافقين

پس از بیعت در غدير، معاویه و مغیرة بن شعبه و ابوموسی اشعری در كنار ديگر منافقین از اين همه شكست در توطئه ‏هايشان سخت كلافه شده بودند، و در حالى كه از خيمه بیعت بيرون مى ‏آمدند غرغر كنان زير لب سخنانى مى ‏گفتند.

معاويه با تكبر و تبختر و غضب آلود، در حالى كه دست راستش را بر دوش ابوموسی اشعری و دست چپش را بر دوش مغیرة بن شعبه گذاشته بود، به راه افتاد و اين گفته را در آن حال تكرار مى ‏كرد:

«هرگز محمد را بر گفته ‏اش تصديق نمى‏ كنيم و به ولايت على اقرار نخواهيم كرد».

ابوذر و حذيفه شاهد اين حالت آنان بودند، و خبر اين كارشان فوراً به پيامبر صلى الله عليه و آله رسيد.

همزمان آيات ۳۱ تا ۳۵ سوره قيامت درباره معاويه نازل شد: فَلَا صَدَّقَ وَلَا صَلَّىٰ وَلَٰكِنْ كَذَّبَ وَتَوَلَّىٰ ثُمَّ ذَهَبَ إِلَىٰ أَهْلِهِ يَتَمَطَّىٰ أَوْلَىٰ لَكَ فَأَوْلَىٰ ثُمَّ أَوْلَىٰ لَكَ فَأَوْلَ : «نه تصديق كرد و نه سر تسليم فرود آورد، ولى تکذیب نمود و روى گردانيد، و سپس با تكبر به سوى دوستانش رفت. عذاب بر تو سزاوار و سزاوارتر است. بار ديگر عذاب بر تو سزاوار و سزاوارتر است»

در آن لحظات حساس پيامبر صلى الله عليه و آله درباره معاويه سه تصميم در نظر گرفت: يكى اينكه بر فراز منبر رود و باطن او را به مردم معرفى كند و خباثت او را به همه بشناساند. دوم اينكه بر فراز منبر برائت و بيزارى خود را از معاويه اعلام فرمايد. سوم اينكه دستور قتل او را صادر نمايد.

اما بار ديگر وحى الهى -  به خاطر مهلتى كه به ظالمين داده شده -  نازل شد و آيه ۱۶ سوره قيامت را آورد: لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ : «درباره او زبانت را به سخنى باز مكن كه درباره او عجله كرده باشى»، حكايت از آنكه هنوز از مهلت او مانده است. اين بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله سكوت كرد و درباره او چيزى نفرمود.

نظر منافقين در مورد ابوذر

با ديدن معجزات اميرالمؤمنين‏ عليه السلام پس از غدير و در مدینه، قلوب منافقین مرض بيشترى يافت، گذشته از مرض حسدى كه نسبت به پيامبر صلى الله عليه و آله و على ‏عليه السلام داشتند. در اين باره خداوند آيات ۱۰ الى ۱۵ سوره بقره را نازل كرد: فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ...

تا آنجا كه خداوند مى‏ فرمايد: وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ آمِنُوا كَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ ۗ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَٰكِنْ لَا يَعْلَمُونَ : «و هنگامى كه به آنان گفته مى‏ شود شما هم مانند بقيه مردم ایمان آوريد، مى ‏گويند: آيا مانند سفيهان ايمان بياوريم؟ بدانيد كه آنان سفيهانند ولى خودشان نمى‏ دانند».

اين آيه درباره اين است كه برگزيدگان مؤمنين مانند سلمان و مقداد و ابوذر و عمار به اين بيعت شكنان مى‏ گويند:

ايمان آوريد به پيامبر و به على كه او را جاى خود قرار داده، و مقام خود را به او داده، و در همه مصالح دين و دنيا او را ضابطه قرار داده است. شما هم مانند مردم ايمان به اين پيامبر آوريد و در ظاهر و باطن تسليم اين امام شويد.

آنان به اين مؤمنين پاسخى نمى ‏دهند، زيرا جرأت ندارند جواب واقعى را به آنان بگويند. ولى به منافقينى كه نزد آنان مى ‏آيند و مورد اعتمادشان هستند و همچنين به مؤمنين مستضعفى كه از كتمان آن مطمئن هستند مى ‏گويند: أَنُؤْمِنُ كَمَا آمَنَ السُّفَهَا : «آيا ما هم مانند سفيهان ایمان بياوريم»

منظورشان از سفيهان سلمان و اصحاب او هستند كه در پيشگاه على ‏عليه السلام محبت خالصانه و اطاعت محض را تقديم نموده ‏اند و ولايت دوستان على و دشمنى با دشمنان او را علنى ساخته‏ اند.

اينان را از آن جهت «سفهاء» مى‏ دانند كه در برابر دشمنان محمد روش تندى دارند، و هنگامى كه امر او مضمحل شود دشمنانش آنان را نابود مى ‏كنند، و ساير سردمداران و مخالفين محمد نيز آنان را هلاک مى ‏نمايند.

إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَٰكِنْ لَا يَعْلَمُونَ : «بدانيد كه خودشان سفيهانند» و عقل و نظرشان پست است، چرا كه در مسئله پيامبر صلى الله عليه و آله آن گونه كه بايد توجه نكرده ‏اند تا به نبوت او معرفت پيدا كنند و صحت ضابطه قرار دادن على‏ عليه السلام را در امر دين و دنيا دريابند.

اينان با دقت نكردن در اتمام حجت‏ هاى خدا جاهل مانده ‏اند و از پيامبر صلى الله عليه و آله و يارانش و همچنين از مخالفينشان مى ‏ترسند، چرا كه در امان نيستند كه كدامشان غالب مى‏ شود، و مى‏ ترسند كه مبادا همراه آنان هلاک شوند. بنابراين آنان سفيهند به دليل اينكه با نفاقشان نه محبت پيامبر صلى الله عليه و آله و مؤمنين و نه محبت يهود و ساير كافرين براى آنان قابل تحقق است! الى آخر آيات.

منبع

دانشنامه غدیر، جلد ۶، صص۵۱۴-۵۲۷؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی؛ ویکی غدیر.