فهرست راویان حدیث غدیر از عالمان قرن سوم هجری قمری

فهرست راویان حدیث غدیر از عالمان قرن سوم هجری قمری شامل عالمان اهل سنتی است که در طرق صحیح مختلف روایت حدیث غدیر قرار دارند. به‌گفته عبدالحسین امینی در کتاب الغدیر توجه حدیث غدیر و اهتمام در حفظ، نقل و تبیین آن صرفاً به اصحاب و تابعین محدود نبوده؛ بلکه عالمان قرون بعد نیز در پاسداری و استمرار این سنت مهم دینی نهایت دقت و مراقبت را مبذول داشته‌اند.

به‌گفته امینی، بررسی منابع تاریخی نشان می‌دهد که در هر دوره، گروهی از حافظان حدیث با دقت علمی این واقعه را از پیشینیان دریافت کرده و پس از انجام تحقیقات لازم در صحت و اعتبار آن، با پذیرش و خضوع علمی به نسل بعد منتقل کرده‌اند. بدین‌سان، در هر قرن، شمار قابل توجهی از راویان و دانشمندان به عنوان شاهدان استمرار این روایت شناخته می‌شوند.

از نظر امینی، احاطه بر تمامی ناقلان و راویان این حدیث، بستگی به میزان توانایی و تلاش پژوهشگران در شناخت استادان علم حدیث دارد و این امر به وسعت کوشش و پژوهش آنان در این حوزه مرتبط است. با این حال عبدالحسین امینی فهرستی از راویان حدیث غدیر از عالمان قرن سوم ارائه کرده که بر اساس سالمرگ فهرست شده است:

1. حافظ ضمرة بن ربیعه قرشی مدنی (درگذشت:۲۰۲ق) که حدیث او درباره روزه غدیر به‌طرق بسیار روایت شده است.
2. حافظ ابواحمد محمد بن عبدالله زبیری کوفی (درگذشت: ۲۰۳ق) که حدیث او درباره رخداد مناشده در منابع نقل شده است.
3. ابوعبدالله مصعب بن مقدام خثعمی کوفی (درگذشت: ۲۰۳ق) که حدیث مناشده از او، به‌اسناد صحیح که رجال آن همه موثق هستند، نقل شده است.
4. حافظ ابوزکریا یحیی بن آدم بن سلیمان قرشی اموی کوفی (درگذشت: ۲۰۳ق).
5. ابوحسین زید بن حباب خراسانی کوفی (درگذشت: ۲۰۳ق) که روایت او به‌طرق مختلف در حدیث مناشده امیرالمؤمنین علیه السلام در رحبه نقل شده که بعضی از آنها صحیح است.
6. ابوعبدالله محمد بن ادریس شافعی (درگذشت: ۲۰۴ق) امام شافعیان، که به نقل از مجدالدین ابن اثیر (درگذشت: ۶۰۶ق) در کتاب النهایة، حدیث غدیر را روایت کرده است.
7. حافظ ابوعمرو شبابة بن سوار فزاری مدائنی (درگذشت: ۲۰۶ق) که حدیث غدیر به‌طریق او از امیرالمؤمنین علیه السلام با سند صحیح و رجال ثقه نقل شده است.
8. محمد بن خالد حنفی بصری (درگذشت: قرن سوم قمری)
9. حافظ ابوعبدالرحمن خلف بن تمیم کوفی (درگذشت: ۲۰۶ق) که نسائی به‌طریق او حدیث مناشده را، به‌اسناد صحیح و رجالی که همگی آنها ثقه هستند، روایت کرده است.
10. حافظ ابوعبدالرحمن اسود بن عامر معروف به شاذان شامی (درگذشت:۲۰۸ق). حدیث مناشده به‌طریق و به‌لفظ زید بن ارقم و رخداد مناشده جوانی با ابوهریره، به‌اسناد صحیح و رجالی که همگی آنها ثقه هستند، از او نقل شده است.
11. ابوعبدالله حسین بن حسن اشقر فزاری کوفی (درگذشت:۲۰۸ق) که روایتی از او در نزول آیه تبلیغ درباره امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است.
12. حافظ ابوعمرو حفص بن عبدالله بن راشد سلمی قاضی نیشابوری (درگذشت:۲۰۹ق).
13. حافظ ابوبکر عبدالرزاق بن همام صنعانی (درگذشت: ۲۱۱ق) که نقل حدیث غدیر در رخداد مناشده هم از او نقل شده است.
14. ابوعلی حسن بن عطیة بن نجیح قرشی کوفی بزاز (درگذشت: ۲۱۱ق).
15. ابوعبدالرحمن عبدالله بن یزید عدوی مقری قصیر، از موالی آل عمر (درگذشت: ۲۱۲ یا ۲۱۳ق) که حدیث او در موضوع تهنیت، به‌اسناد صحیح و رجالی که همگی ثقه هستند، نقل شده است.
16. حافظ ابومحمد حسین بن محمد بن بهرام تمیمی مرورودی (درگذشت: ۲۱۳ یا ۲۱۴ق) که حدیث مناشده هم از او، به سند صحیح و رجالی که ثقه هستند، نقل شده است.
17. حافظ ابومحمد عبیدالله بن موسی عبسی کوفی (درگذشت: ۲۱۲ق). صاحب مسند که حدیث او در رخداد مناشده رحبه، به‌اسناد صحیح و رجالی که همه آنها ثقه هستند، نقل شده است.
18. ابوالحسن علی بن قادم خزاعی کوفی (درگذشت: ۲۱۳ق).
19. ابوعبدالله محمد بن سلیمان بن ابی‌داود حرانی، معروف بن بُومه (درگذشت: ۲۱۳ق).
20. ابوعبدالرحمن عبدالله بن داوود بن عامر همدانی کوفی، معروف به خُرَیْبی (درگذشت: ۲۱۳ق) که نسائی در خصایص حدیث غدیر را از او، با سندی صحیح و رجالی که همه آنها ثقه هستند، نقل کرده است.
21. حافظ ابوعبدالرحمن علی بن حسن بن دینار عبدی مروزی (درگذشت: ۲۱۵ق) که حدیث مناشده رحبه هم از او نقل شده است.
22. حافظ یحیی بن حماد شیبانی بصری (درگذشت: ۲۱۵ق).
23. حافظ ابومحمد حجاج بن منهال سلمی انماطی بصری (درگذشت: ۲۱۷ق) که حدیث او در باب تهنیت، به‌اسناد صحیح و رجال ثقه، نقل شده است.
24. حافظ ابونعیم فضل بن دکین (درگذشت: ۲۱۸ یا ۲۱۹ق) که احادیثی از او درباره رخداد مناشده رحبه و نزول آیات ۱ تا ۳ سوره معارج درباره غدیر هم نقل شده است.
25. حافظ ابوعثمان عفان بن مسلم صفار انصاری بصری بغدادی (درگذشت: ۲۱۹ق).
26. حافظ ابوالحسن علی بن عیاش بن مسلم الهانی حمصی (درگذشت: ۲۱۹ق). نزول آیه تبلیغ درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام هم به‌طریق او روایت شده است.
27. حافظ ابوغسان مالک بن اسماعیل بن درهم نهدی کوفی (درگذشت: ۲۱۹ق) که حدیث او درباره مناشده رحبه، به‌اسناد صحیح و رجالی که همگی ثقه هستند، نقل شده است.
28. حافظ ابوعبیده قاسم بن سلام هروی (درگذشت: ۲۲۳ یا ۲۲۴ق). در برخی منابع حدیث نزول آیات ۱ تا ۳ سوره معارج پیرامون غدیر از نقل شده است.
29. ابوعبدالله محمد بن کثیر عبدی بصری، برادر سلیمان بن کثیر (درگذشت:۲۲۳ق) که حدیث او درباره رخداد مناشده رحبه نقل شده است.
30. موسی بن اسماعیل منقری بصری (درگذشت: ۲۲۳ق) که حدیث او درباره تهنیت به‌روایت ابن کثیر، به‌طریق صحیح و رجالی که همگی ثقه هستند، نقل شده است.
31. ابومحمد قیس بن حفص بن قعقاع بصری (درگذشت: ۲۲۷ق). حدیث او درباره آیه اکمال در غدیر به‌روایت اخطب خوارزمی نقل شده است.
32. حافظ ابوعثمان سعید بن منصور بن شعبه نسائی خراسانی (درگذشت: ۲۲۷ق).
33. حافظ ابوزکریاء یحیی بن عبدالحمید حِمّانی کوفی (درگذشت: ۲۲۸ق). علاوه بر حدیث غدیر، روایتی از او درباره نزول آیه اکمال در شأن امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است.
34. حافظ ابواسحاق ابراهیم بن حجاج بن زید سامی بصری (درگذشت: ۲۳۱ یا ۲۳۳ق). حدیث او در باب تهنیت، به‌اسناد صحیح و رجالی که همه آنها ثقه هستند، نقل شده است.
35. حافظ علی بن حکیم بن ذبیان کوفی اودی (درگذشت: ۲۳۱ق). علاوه بر حدیث غدیر، این حدیث در واقعه مناشده به‌طریق صحیح از او نقل شده است.
36. حافظ خلف بن سالم مُهَلّبیّ مُخَرِّمیّ بغدادی (درگذشت: ۲۳۱ق).
37. حافظ ابوالحسن علی بن محمد طنافسی کوفی (درگذشت: ۲۳۳ق).
38. حافظ ابوخالد هُدْبَة بن خالد بصری (درگذشت: ۲۳۵ق) که روایت او در حدیث تهنیت به‌طریق صحیح و رجال ثقه نقل شده است.
39. حافظ ابوبکر عبدالله بن محمد بن ابی‌شیبه عبسی کوفی (درگذشت: ۲۳۵ق) که روایاتش در رخداد مناشده جوانی با ابوهریره، در حدیث رکبان و در حدیث تهنیت نقل شده است.
40. حافظ ابوسعید عبیدالله بن عمر جشمی قواریر بصری (درگذشت: ۲۳۵ق) که روایت او در حدیث مناشده رحبه نقل شده است.
41. حافظ ابوجعفر احمد بن عمر بن حفص جلاب وکیعی کوفی (درگذشت: ۲۳۵ق) که روایتی به‌طریق او در حدیث مناشده رحبه نقل شده است.
42. حافظ ابواسحاق ابراهیم بن منذر بن عبدالله حزامی مدنی (درگذشت: ۲۳۶ق) که نسائی در خصائص حدیث غدیر را از او نقل کرده است.
43. ابوسعید یحیی بن سلیمان کوفی جعفی مقری (درگذشت: ۲۳۷ق) که روایت او درباره حدیث رکبان، به‌اسناد صحیح و رجالی که همگی ثقه هستند، نقل شده است.
44. حافظ ابن راهویه اسحق بن ابراهیم حنظلی مروزی (درگذشت: ۲۳۷ق).
45. حافظ ابوالحسن عثمان بن محمد بن ابی‌شیبه عبسی (درگذشت: ۲۳۹ق).
46. حافظ قتیبه بن سعید بن جمیل بغلانی (درگذشت: ۲۴۰ق).
47. ابوعبدالله احمد بن حنبل شیبانی (درگذشت: ۲۴۱)، امام حنبلیان، که حدیث غدیر را در دو کتاب مسند و فضائل به‌طرق صحیح بسیار نقل کرده است.
48. حافظ ابویوسف یعقوب بن حمید بن کاسب مدنی (درگذشت: ۲۴۱ق).
49. حافظ ابوعبدالله حسن بن حماد بن کُسَیب سجاده بغدادی (درگذشت: ۲۴۱ق). روایتی از او در مورد نزول آیه تبلیغ درباره ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده است.
50. حافظ ابوموسی هارون بن عبدالله بن مروان بزار، معروف به حمال (درگذشت: ۲۴۳ق). روایت او درباره حدیث مناشده رحبه، به‌طریق صحیح که رجال آن ثقه هستند، نقل شده است.
51. ابوعمار حسین بن حُرَیث مروزی (درگذشت: ۲۴۴ق) که روایت او درباره حدیث مناشده، با اسناد صحیح که رجال آن همگی ثقه هستند، نقل شده است.
52. ابوالحسن هلال بن بِشْر بن محبوب بصری اَحدب (درگذشت: ۲۴۶).
53. ابوالجوزاء احمد بن عثمان بصری (درگذشت: ۲۴۶). نسائی حدیث غدیر را در خصائص خود به‌نقل از او آورده است.
54. حافظ ابوکُرَیب محمد بن علاء همدانی کوفی (درگذشت: ۲۴۸ق). روایتی به‌طریق او در داستان مناشده جوانی بر ابوهریره، به‌اسناد صحیح که رجال آن ثقه هستند، نقل شده است.
55. ابویعقوب یوسف بن عیسی بن دینار زُهری مروزی (درگذشت: ۲۴۹ق) که نسائی حدیث مناشده را به‌طریق او روایت کرده است.
56. ابوعمرو نصر بن علی بن نصر جهضمی بصری (درگذشت: ۲۵۱ق).
57. حافظ ابوبکر محمد بن بشار عبدی بصری، مشهور به بندار (درگذشت: ۲۵۲ق).
58. حافظ ابوموسی محمد بن مثنی عَنَزی بصری (درگذشت: ۲۵۲ق). روایت او درباره حدیث مناشده، به‌اسناد صحیح که رجال آن همگی ثقه هستند، نقل شده است.
59. حافظ ابویعقوب یوسف بن موسی قطان کوفی (درگذشت: ۲۵۳ق) که روایتش در حدیث مناشده، از زبان زید بن یثیع و به‌طریق صحیح که رجال آن همگی ثقه هستند، نقل شده است.
60. حافظ ابویحیی محمد بن عبدالرحیم بغدادی بزاز، معروف به صاعقه (درگذشت: ۲۵۵ق).
61. محمد بن عبدالله عدوی مقری (درگذشت: ۲۵۶ق) که روایت او در داستان تهنیت، به‌اسناد صحیح که رجال آن همگی ثقه هستند، نقل شده است.
62. حافظ ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بخاری (درگذشت: ۲۵۶ق)، صاحب صحیح مشهور از صحاح ششگانه، که حدیث غدیر را در کتاب تاریخ خود نقل کرده است.
63. حافظ ابوعلی حسن بن عرفة بن یزید عبدی بغدادی (درگذشت: ۲۵۷ق).
64. حافظ ابواسعد عبدالله بن سعید کندی کوفی اشج (درگذشت: ۲۵۷ق) که روایت او درباره رخداد مناشده در رحبه و داستان مناشده مردی عراقی با جابر بن عبدالله انصاری، به‌طریق صحیح و با رجال ثقه، نقل شده است.
65. حافظ محمد بن یحیی بن عبدالله نیشابوری ذُهلی زُهری (درگذشت: ۲۵۸ق). نسائی حدیث رحبه را به‌طریق او، به‌اسناد صحیح و با رجالی که همگی ثقه هستند، روایت کرده است.
66. حافظ ابومحمد حجاج بن یوسف ثقفی بغدادی، مشهور به ابن الشاعر (درگذشت: ۲۵۹ق).
67. ابوعبدالله احمد بن عثمان بن حکیم اَوْدی (درگذشت: ۲۶۱ یا ۲۶۲ق) که حدیث مناشده به اسناد صحیح و رجال ثقه از او نقل شده است.
68. حافظ ابوزید عمر بن شَبَّه نُمَیری اخباری (درگذشت: ۲۶۲ق) که روایت او در داستان احتجاج عمر بن عبدالعزیز به حدیث غدیر در منابع نقل شده است.
69. حافظ ابوالحسن حمدان احمد بن یوسف بن حاتم سلَمی نیشابوری (درگذشت: ۲۶۴ق).
70. حافظ ابوزرعه عبیدالله بن عبدالکریم بن یزید مخزومی رازی (درگذشت: ۲۶۴ق). روایت او در حدیث تهنیت توسط ابن کثیر، به‌اسناد صحیح که رجال آن همگی ثقه هستند، نقل شده است.
71. حافظ ابوبکر احمد بن منصور بن سیار بغدادی (درگذشت: ۲۶۵ق) که روایتی به‌طریق او در داستان (مناشده) رحبه از قول زید بن یثیع نقل شده است.
72. حافظ ابوبشر اسماعیل بن مسعود عبدی اصفهانی، مشهور به سمویه (درگذشت: ۲۶۷ق).
73. حافظ ابومحمد حسن بن علی بن عفان عامری کوفی (درگذشت: ۲۷۰ق) که روایتی از او در حدیث مناشده از قول زید بن یثیع، به‌طریق صحیح که رجال آن همه از ثقات هستند، خواهد آمد.
74. حافظ ابوجعفر محمد بن عوف بن سفیان طائی حِمْصی (درگذشت: ۲۷۲ق).
75. حافظ ابوداوود سلیمان بن سیف بن یحیی طائی حرانی (درگذشت: ۲۷۲ق).
76. حافظ ابوعبدالله محمد بن یزید قزوینی، مشهور به ابن ماجه (درگذشت: ۲۷۳ق).
77. ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری بغدادی (درگذشت: ۲۷۶ق) حدیثی از او در احتجاج جوانی به نام بُرد بر عمرو بن عاص و حدیثی در مناشده جوانی با ابوهریره از او نقل شده است.
78. حافظ ابو قلابه عبدالملک بن محمد رَقاشی زاهد (درگذشت: ۲۷۶ق).
79. حافظ احمد بن حازم غفاری کوفی، مشهور به ابن غرزه (درگذشت: ۲۷۶ق) که روایتی هم به اسناد او در حدیث مناشده، به‌طریق صحیح که رجال آن همگی ثقه هستند، نقل شده است.
80. حافظ ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی، صاحب یکی از صحاح ششگانه (درگذشت: ۲۷۹ق).
81. حافظ احمد بن یحیی بَلاذری (درگذشت: ۲۷۹ق) که حدیث غدیر را در کتاب خود انساب الاشراف نقل کرده است.
82. حافظ ابواسحاق ابراهیم بن حسین کسائی همدانی، معروف به ابن دیزیل (درگذشت: ۲۸۰ یا ۲۸۱ق). حدیث رکبان و حدیث نزول آیات ۱ تا ۳ سوره معارج هم به‌طریق صحیح و رجال ثقه از او نقل شده است.
83. حافظ ابوبکر احمد بن عمرو شیبانی، مشهور به ابن ابی‌عاصم (درگذشت: ۲۸۷ق) که روایتی از او در داستان مناشده رحبه نقل شده است.
84. حافظ ابوعبدالرحمن زکریا بن یحیی بن ایاس سجزی معروف به خیاط السنّه (درگذشت: ۲۸۹ق).
85. حافظ ابوعبدالرحمن عبدالله بن احمد بن حنبل شیبانی (درگذشت: ۲۹۰ق)، پیشوای حنبلیان که روایاتی نیز از او در حدیث مناشده به‌طرق صحیح نقل شده است.
86. ابوبکر احمد بن عمرو بن عبدالخالق عَتَکی بزار بصری (درگذشت: ۲۹۲ق).
87. حافظ ابراهیم بن عبدالله بن مسلم کجی بصری (درگذشت: ۲۹۲ق) که حدیث تهنیت را، به‌اسناد صحیح و رجال ثقه، نقل کرده است.
88. حافظ صالح بن محمد بن عمرو بغدادی، مشهور به جزره (درگذشت: ۲۹۳ یا ۲۹۴ق).
89. حافظ ابوجعفر محمد بن عثمان بن ابی‌شیبه عبسی کوفی (درگذشت: ۲۹۷ق) که روایتی هم از او در مورد نزول آیه تبلیغ در روز غدیر خم نقل شده است.
90. قاضی علی بن محمد مَصّیصی (درگذشت: قرن سوم قمری) که حدیث مناشده را نسائی، به‌اسناد صحیح که رجال آن همگی ثقه هستند، از او روایت کرده است.
91. ابراهیم بن یونس بن محمد مُؤدِّب بغدادی طرطوسی، ملقب به حَرَمی (درگذشت: قرن سوم قمری).
92. ابوهریره محمد بن ایوب واسطی (درگذشت: قرن سوم قمری) که حدیثی درباره نزول آیات ۱ تا ۳ سوره معارج در پیرامون رخداد غدیر از او نقل شده است.

جستارهای وابسته

• فهرست راویان حدیث غدیر از عالمان قرن دوم هجری قمری
• فهرست راویان حدیث غدیر از عالمان قرن چهارم هجری قمری

پانویس

منابع

• انساب الاشراف؛ أحمد بن یحیی بن جابر بن داود البلاذری، تحقیق: سهیل زکار وریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
• خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب رضی الله عنه، احمد بن علی نسائی، تحقیق: دانی بن منیر آل زهوی، بیروت: المکتبة العصریة، ۱۴۲۴ق.
• السنن الکبری للنسائی؛ احمد بن علی نسائی، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۱ق.
• الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب؛ عبدالحسین امینی، قم: مرکز الغدیر للدراسات الإسلامیة، ۱۴۱۶ق.
• فضائل الصحابة؛ احمد بن محمد حنبل، تحقیق وصی‌الله بن محمد عباس، قاهره: دار ابن الجوزی، ۱۴۳۰ق.
• مسند أحمد؛ أحمد بن محمد بن حنبل شیبانی، تحقیق: شعیب الأرنؤوط و عادل مرشد، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.
• المناقب؛ موفق بن احمد بکری مکی حنفی خوارزمی، تحقیق: مالک محمودی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
• النهایة فی غریب الحدیث و الأثر؛ مجدالدین مبارک بن محمد (ابن اثیر جزری)، تحقیق: محمود محمد طناحی، قم: انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش.